No CrossRef data available.
We use cookies to distinguish you from other users and to provide you with a better experience on our websites. Close this message to accept cookies or find out how to manage your cookie settings.
We use cookies to distinguish you from other users and to provide you with a better experience on our websites. Close this message to accept cookies or find out how to manage your cookie settings.
Published online by Cambridge University Press: 10 September 2019
The historiography of the Greek civil war has made significant progress during the past decade, but the origins, role and activities of paramilitaries remain under-researched. Most studies have focused on the period of the ‘white terror’ and explored the collusion between the state and the paramilitary groups. Although such studies have advanced our understanding of this turbulent period, they have not discussed important issues such as the motivation of the rank and file members, the sociopolitical networks used to recruit and mobilize support and the diverse conditions under which militias emerge. The article will address this lacuna and provide new insights into the origins, development and legacies of paramilitarism.
Research for this article was supported by the Frank Harry Guggenheim Foundation.
2 Jentzsch, C., Kalyvas, S., Schubiger, L., ‘Militias in civil wars’, Journal of Conflict Resolution 59.5 (2015) 756CrossRefGoogle Scholar.
3 Mazzei, J., Death Squads or Self-Defence Forces? How Paramilitary Groups Emerge and Challenge Democracy in Latin America (Chapel Hill 2009) 216–17Google Scholar.
4 Op. cit., 217.
5 Sanín, F., ‘Telling the difference: Guerrillas and paramilitaries in the Colombian war’, Politics & Society 36.1 (2008) 3–5CrossRefGoogle Scholar.
6 Kostopoulos, T., ‘Η λευκή τρομοκρατία’, in Η Ιστορία των Νέων Ελλήνων, XVII (Athens 2006) 76–117Google Scholar; Marketos, S., ‘Η ελληνική άκρα δεξιά στην δεκαετία του 40’, in Hatziiosif, H. (ed.), Ιστορία της Ελλάδος του 20ου Αιώνα, IV (Athens 2009) 286–325Google Scholar.
7 Staniland, P., ‘Militias, ideology, and the state’, Journal of Conflict Resolution 59.2 (2015) 772CrossRefGoogle Scholar.
8 Gasparinatos, S., Απελευθέρωση, Δεκεμβριανά, Βάρκιζα (Athens 1998)Google Scholar.
9 Koliopoulos, J., Plundered Loyalties: WWII and Civil War in Greek West Macedonia (New York 1999)Google Scholar.
10 Close, D., The Origins of the Greek Civil War (London 1995)Google Scholar; Margaritis, G., Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου 1946–1949, I (Athens 2000)Google Scholar; Voglis, P., Η αδύνατη επανάσταση: η κοινωνική δυναμική του Εμφυλίου (Athens 2014)Google Scholar.
11 For a detailed discussion of the dynamics of violence during the Greek civil war see Plakoudas, S., The Greek Civil War: Strategy, Counterinsurgency and the Monarchy (London 2017) 20–6Google Scholar; see also Kalyvas, S. and Marantzidis, N., Εμφύλια πάθη: 23+2 νέες ερωτήσεις και απαντήσεις για τον Εμφύλιο (Athens 2016)Google Scholar.
12 Gennadeios Library, K. Tsatsos Archive, Διά να γίνωμεν κράτος, File 50.4, August 1945.
13 Diefthinsi Istorias Stratou (henceforth DIS), Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου 1944–1949, II (Athens 1998) 46Google Scholar.
14 Gennadeios Library, Tsatsos Archive, Επιστολή Κ. Ταλιαδούρου, Box 50, Folder 1, 3/5/1945.
15 DIS, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου 1944–1949, Vol. 2, 50–76.
16 Genika Archeia tou Kratous (henceforth GAK), Petimezas Archive, Υπόμνημα της Ενωμένης Δημοκρατικής Αντιπολιτεύσεως, 163, 19/1/1947.
17 Gennadeios, Tsatsos Archive, Διά να γίνωμεν κράτος.
18 DIS, Archeia Emfyliou Polemou, Ι, 544.
19 DIS, Πρέβεζα, Έκθεσις επί της καταστάσεως εις την περιοχήν της στρατιωτικής διοικήσεως, 1372/Α/1, 2/5/1945; Gennadeios Library, Tsatsos Archive, Επιστολή/1, 3/5/1945.
20 DIS, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου, Ι, 503.
21 Istoriko Archeio Makedonias, Geniki Dioikisi Dytikis Makedonias, Επιστολή προς τη Γενική Διοίκηση, Καισάρεια Κοζάνη, File 49.1/71, 16/4/46.
22 Christakis, G., O εμφύλιος και οι συνέπειες του στην επαρχία Βιάννου (Heraklion 2005) 47Google Scholar.
23 GAK, Archeio Vasilikon Anaktoron, Επιστολή Γ. Zαλοκώστα προς Β. Γεώργιον, File 94/439.
24 Gennadeios Library, F. Dragoumis Archive, Επιστολή προς Φ. Δραγούμη, Καστοριά, File 69.2, 27/3/1945.
25 DIS, Yποβολή εκθέσεων περί καταστάσεως εις περιοχή ΑΣΔΗ, Ιωάννινα, File 1372/Α/1/2, 12/5/1945; ‘Οι τρομοκράται, η Κυνουρία τελεί υπό το κράτος της ληστοκρατίας των κακοποιών’, Αλήθεια, 11/6/1945.
26 Raptis, G., Συμβολή στην ιστορία της Ναυπακτίας, γεγονότα περιόδου 1940–1950 (Nafpaktos 2003) 317Google Scholar.
27 Gennadeios Library, F. Dragoumis Archive, Έκθεση του φρονήματος του λαού της Θεσσαλονίκης, File 69.2, 15/08/1945.
28 ‘H αναρχία επί θύραις’, Αλήθεια, 8/6/1945.
29 Gennadeios Library, K. Tsatsos Archive, Για το δημοψήφισμα/εκλογικό νόμο, Box 50, File 4, 1946.
30 Gennadeios Library, K. Tsatsos Archive, Επιστολή στον Γ. Παπανδρέου, Box 51, Folder 7, 25/5/1945.
31 Gennadeios Library, F. Dragoumis Archive, Έκθεση του φρονήματος.
32 DIS, Ανωτέρα στρατιωτική διοίκησής Ηπείρου/1372/Α/1, 2/8/1945.
33 Gennadeios Library, K. Tsatsos Archive, Διά να γίνωμεν κράτος.
34 Konstantinos Karamanlis Foundation, K. Tsaldaris Archive, Έκθεσις περί της καταστάσεως εις την βόρεια Ελλάδα/10/3/36/1.
35 This typology and the following discussion are based upon Paul Staniland's outstanding study of the origins and development of irregular formations during civil wars, Staniland, P., Networks of Rebellion: Explaining Insurgent Cohesion and Collapse (Ithaca 2014)Google Scholar.
36 Apostolidis, P., Υπηρεσίες Πληροφοριών στην Ελλάδα (Αthens 2014) 90–5Google Scholar; Elliniko Logotechniko kai Istoriko Archeio, Περί του τρόπου καταδιώξεως των ληστών Ρεντζαίων, Ioannina, File 3/11/1923.
37 GAK, Archeio Vasilikon Anaktoron, Έκθεση Zαλοκώστα, Folder 439/205, 20/8/1945.
38 Priovolos, G., Μια αλυσίδα μνήμες: Αχαΐα και Βόρεια Πελοπόννησος 1940–1949 (Athens 2007) 217Google Scholar.
39 Stavrogiannopoulos, V., Πικρές αναμνήσεις (Athens 1974) 186Google Scholar.
40 K. Vlachos, Η αντίσταση στην Λάκκα Σούλι (Ioannina n.d.) 63.
41 ‘Οι στήλες της τρομοκρατίας’, Κυνουριακή, 10/1/1945.
42 GAK, Archeio Vasilikon Anaktoron, Έκθεση Zαλοκώστα.
43 Gennadeios Library, F. Dragoumis Archive, Επιστολή, Καστοριά 69.2, 27/3/1945.
44 ASKI, Communist Party Archives, Έκθεση κομματικής οργανώσεως Καστοριάς, 413/69/88.
45 Ch. Tsongas, Αίμα και δάκρυα: Η πραγματική αλήθεια μιας πολυάνθρωπης τραγωδίας (Ioannina n.d.) 83–9.
46 Priovolos, Μια αλυσίδα μνήμες, 215–17.
47 ‘Η δήθεν τρομοκρατία’, Ελεύθερη Μεσσηνία, 11/4/1945.
48 Data collected from Κυνουριακή, 1/8/1945–16/5/1946.
49 DIS, Ανωτέρα στρατιωτική διοίκησης Ηπείρου, 1372/Α/1, 2/8/1945.
50 Raptis, Συμβολή στην ιστορία, 317–19.
51 Zinelis, Z., Η δεκαετία του 40 στην Καστανιά και τα γύρω χωριά (Athens 2016) 111Google Scholar.
52 GAK, Archeio Vasilikon Anaktoron, Σημείωμα υπαρχουσών συμμοριών, Folder 442/421–2.
53 ‘Από την ζωή και την κίνηση της επαρχίας μας’, Λαός της Ολυμπίας, 20/11/1945.
54 Vrachniaris, G., Πορεία μέσα στην νύχτα (Athens 1990) 152Google Scholar.
55 DIS, Δελτίον πληροφοριών εσωτερικού/1372/Α/1, 2/6/1945.
56 DIS, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου 1944–1949, VII (Athens 1996) 269–73Google Scholar.
57 Benaki Museum Archive, S. Venizelos Archive, Εγκύκλιος διαταγή του ΙΔΕΑ σχετικά με τους σκοπούς και τη δράση της οργάνωσης, Folder/009/2, 10/4/1949.
58 Benaki Museum Archive, S. Venizelos Archive, Εγκύκλιος διαταγή.
59 GAK, Archeio Vasilikon Anaktoron, H εθνική πολιτική ένωσις.
60 ‘Ο αεικίνητος σιωνιστικός δάχτυλος’, Εφημερίς των Χιτών, 10/5/1948.
61 ‘Το πιστεύω του Xίτου’, Εφημερίς των Χιτών, 27/5/1946.
62 DIS. Δελτίον πληροφοριών εσωτερικού Ιουλίου 1945/1372/Α/1/2.
63 Elliniko Logotechniko kai Istoriko Archeio, Napoleon Zervas Archive, Επιστολή στον Ν. Κόκκινο, File/3/1.3, 25/10/45.
64 ‘O βασιλεύς του αθηναϊκού υποκόσμου Νίκος Κατελάνος’, Ελευθέρια, 25/10/1959.
65 Karellas, E., Ιστορίες της κατοχής και του εμφυλίου, από την σκληρή καθημερινότητα εκείνης της εποχής (Thessaloniki 2003) 108Google Scholar.
66 GAK, Archeio Vasilikon Anaktoron, Σκέψεις επί της πολιτικής καταστάσεως, File 373, 25/2/1946.
67 Daras, V., Γ38: Βίος και βιώματα ενός απλού ανθρώπου (Athens 1995) 32Google Scholar.
68 Gigourtakis, Αυτοβιογραφία, 90.
69 GAK, Vasilika Anaktora, Αναφορά, File 373/298, 18/7/1945.
70 Raptis, Συμβολή στην ιστορία, 377–82.
71 DIS, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου 1944–1949, II (Athens 1996) 76.
72 DIS, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου 1944–1949, II, 122.
73 Raptis, Συμβολή στην ιστορία, 383.
74 Kliafa, M., Σιωπηλές Φωνές: Μαρτυρίες Θεσσαλών για τον 20ο αιώνα (Athens 2000) 136Google Scholar.
75 GAK, Archeio Vasilikon Anaktoron, Έκθεση Zαλοκώστα, File 439/205, 20/8/1945.
76 ‘H τρομοκρατική δράση εις τας επαρχίας’, Ελευθερία, 23/6/1945.
77 Glendi, K. A., Εφτά χρόνια στην Σπάρτη (Athens 1979) 137Google Scholar.
78 ‘Aι χθεσιναί εκδηλώσεις νεαρών μελών της οργανώσεως Χ’, Ελευθερία, 13/10/1945.
79 GAK, Archeio Vasilikon Anaktoron, H εθνική πολιτική ένωσις.
80 GAK, Archeio Vasilikon Anaktoron, Επιστολή στον Β. Γεώργιον, Folder 439/123, 19/8/1945.
81 Gennadeios Library, K. Tsatsos Archive, Διά να γίνωμεν κράτος.
82 Gennadeios Library, Tsatsos Archive, Επιστολή Κ. Ταλιαδούρου.
83 Benaki Museum Archive, Sofoklis Venizelos Archive, Σημείωμα σχετικά με τις οργανώσεις της Δεξιάς από το 1945 μέχρι σήμερα, File 011/264.
84 Op. cit.
85 Kalliniotis, A., ‘Οι αντικομουνιστές καπετάνιοι στη Δυτική Μακεδονία’, in Marantzidis, N. (ed.), Οι άλλοι καπετάνιοι: αντικομουνιστές ένοπλοι στα χρόνια της κατοχής και του εμφυλίου (Athens 2008) 240Google Scholar.
86 Dordanas, S., Η γερμανική στολή στην ναφθαλίνη: επιβιώσεις του δοσιλογισμού στη Μακεδονία, 1945–1974 (Athens 2012) 239–44Google Scholar, Konstantinidis, K., Στάθης Κωνσταντινίδης, Χασίλας: ένας αλλιώτικος καπετάνιος (Thessaloniki 2010) 320–9Google Scholar.
87 GAK, Vasilika Anaktora, Έκθεση Μαρκεζίνη, File 439/148, 3/8/1945.
88 Op. cit.
89 Op. cit.
90 Dafnis, G., Τα ελληνικά πολιτικά κόμματα 1821–1961 (Athens 1961) 153Google Scholar.
91 Konstantinos Karamanlis Foundation, K. Tsaldaris Archive, Πρακτικόν συνεδριάσεως αρχηγών και καπεταναίων εθνικής αντιστάσεως Aν. Μακεδονίας Θράκης, File 26/8/2/2, 17/8/1947.
92 Konstantinos Karamanlis Foundation, K. Tsaldaris Archive, Δ. Τσιριγώτης προς Κ. Τσαλδάρη/11/1/88/1, 28/7/1947.
93 Sanoudakis, A., Καπετάν Μπαντουβά απομνημονεύματα (Heraklion 1979) 401Google Scholar.
94 Woodhouse, C. M., The Struggle for Greece 1941–1949 (London 1976) 169Google Scholar.
95 GAK, Vasilika Anaktora, Έκθεση Γ. Zαλοκώστα, File 439/106, 7/6/1946.
96 GAK, Vasilika Anaktora, Επιστολή, File/473, 27/10/1946.
97 Plakoudas, The Greek Civil War, 42–3.
98 Benaki Museum Archive, Sofoklis Venizelos Archive, Έκθεση επί των γεγονότων της Μακεδονίας, File 013/086, 22/09/1946.
99 Benaki Museum Archive, Sofoklis Venizelos Archive, Σημείωμα.
100 Sanoudakis, Καπετάν Μπαντουβά, 401; Konstantinos Karamanlis Foundation, K. Tsaldaris Archive, Δ. Τσιριγώτης προς Κ. Τσαλδάρη.
101 Ploumis, D., Η ελληνική τραγωδία 1946–1949 (Athens 1973) 43Google Scholar.
102 GAK, Archeio Vasiliko Anaktoron, Σύσκεψη διά το ζήτημα δημοσίας τάξεως, 144A/130, 3/2/1947.
103 ASKI, Communist Party Archive, Mια ματιά στην ύπαιθρο της Λάρισας, File 418/24/2/63/1946.
104 ‘Φόνος αρχηγού ΜΑΥ’, Θάρρος Τρικάλων, 9/5/1948.
105 ASKI, Communist Party Archive, Έκθεση από Γενάρη−15 Σεπτέμβρη 1947, File 24/2/57.
106 Apostolopoulos, V., Το χρονικό μιας εποποιίας: Ο ΔΣΕ στη Ρούμελη (Athens 1995), 15Google Scholar.
107 ASKI, Communist Party Archives, Η κατάσταση στην Στερεά, 24/2/116, 26/10/1946.
108 ‘Επί μιας ατιμίας’, Λακωνικό Βήμα, 1/12/1946; ‘Ανακοίνωσις’, Εφημερίς των Χιτών, 19/7/1946.
109 ‘Νομός Φθιώτιδας’, Εφημερίς των Χιτών, 30/6/1947.
110 Simentzis, G., Στα μονοπάτια της ζωής (Athens 1986) 131Google Scholar.
111 For the importance of kinship ties see Georgiadis, K., Οδοιπορικό της αντίστασης (Athens 1980)Google Scholar.
112 ‘Επί μιας ατιμίας’, Λακωνικό Βήμα, 1/12/1946.
113 GAK, Archeio Vasiliko Anaktoron, Σύσκεψη.
114 Op. cit.
115 Antoniou, K., Ιστορία Ελληνικής Βασιλικής Χωροφυλακής 1833–1964 (Athens 1964) 2229Google Scholar.
116 Konstantinos Karamanlis Foundation, K. Tsaldaris Archive, Προς τον αρχηγόν του Λαϊκού Κόμματος και αντιπρόεδρον της κυβερνήσεως Κ. Τσαλδαρην, File 22/4/58/1, 25/12/1948.
117 DIS, 1η Στρατιά, μισθοδοσία, 1071/Β/2/1, 27/4/1947.
118 DIS, Κατάστασις ΜΑΥ/ΜΑΔ χωροφυλακής, 8ης Μεραρχίας, Κατόπιν εξερευνήσεως αντ/χου Παπαθανασιάδη, 1071/Β/2/1.
119 Konstantinos Karamanlis Foundation, K. Tsaldaris Archive, Προς τον αρχηγόν του Λαϊκού Κόμματος και αντιπρόεδρον της κυβερνήσεως Κ. Τσαλδάρην, File 22/4/58/1, 25/12/1948.
120 DIS, Κατάστασις ΜΑΥ/ΜΑΔ χωροφυλακής.
121 Konstantinos Karamanlis Foundation, K. Tsaldaris Archive, Προς τον αρχηγόν.
122 ‘Συζητείται η νομιμοποίησις των συμμοριών της άκρας δεξιάς στην Πελοπόννησο’, Ελευθερία, 25/4/1947.
123 ASKI, Communist Party Archive, Αναφορά, File 24/2/111/α, 10/12/1946.
124 Konstantinos Karamanlis Foundation, K. Tsaldaris Archive, Σημείωμα σχετικόν με μείωσιν δυνάμεως χωροφυλακής, File 28/1/36/1, 20/1/1948.
125 Ploumis, Η ελληνική τραγωδία, 244.
126 Op. cit., 176.
127 Εφημερίς της Κυβερνήσεως 309 (1948) 56Google Scholar.
128 ‘Χασίς’, Ριζοσπάστης 6/6/1947; ‘Χασίς ο μεγάλος κίνδυνος που κυκλώνει τις φτωχογειτονιές’, Ριζοσπάστης, 18/10/1946; Karellas, Ιστορίες της Κατοχής, 108.
129 ‘Αθηναϊκή ζωή: τα ναρκωτικά’, Εμπρός, 3/3/1949.
130 Istoriko Archeio Makedonias, Geniki Dioikisi Voreiou Ellados, Οίκοι Ανοχής, File B26, 22/12/1950.
131 Pitarakis, V., Εφτά χρόνια φαντάρος 1940–1947 (Athens 1978) 90–5Google Scholar.
132 Kairofylas, G., Η Αθήνα μετά τον πόλεμο (Athens 1988) 268Google Scholar.
133 Op. cit.
134 Gigourtakis, Αυτοβιογραφία, 55–8.
135 ‘Νίκος Κατελάνος, ο βασιλεύς του αθηναϊκού υποκόσμου’, Ελευθερία, 25/10/1958.
136 ‘Χασίς’, Ριζοσπάστης, 6/6/1947.
137 ‘Συλλήψεις’, Θάρρος Τρικάλων, 11/8/1947.
138 ‘Από την πόλιν’, Λακωνικό Βήμα, 5/1/1947.
139 Badouvas, Z., Ο ήλιος είχε σκοτεινιάσει (Heraklion 1991) 238–9Google Scholar; Konstantinos Karamanlis Foundation, K. Tsaldaris Archive, Σημείωμα, File 4/12/1, 8/6/1948; Ploumis, Η ελληνική τραγωδία, 245, 238–9.
140 ‘Tο υπερκράτος Mπαντουβά’, Εφημερίς των Χιτών, 21/6/1948.
141 Konstantinos Karamanlis Foundation, K. Tsaldaris Archive, Σημείωμα.
142 ‘Το έλαιον του Καμαρινέα εισήχθη ήδη λαθραία εις τον Πειραιά’, Ελευθερία, 30/4/1949.
143 ‘Κατορθώματα Χιτών’, Ελευθερία, 19/9/1947.
144 GAK (Rodopis), Archeio Genikis Dioikisis Anatolikis Makedonias Thrakis, Αναφορά, File 10.1/31/02, 23/6/1949.
145 ‘Μια απίστευτος και ανήκουστος καταγγελία’, Θάρρος Δράμας, 22/7/1948.
146 Benaki Museum Archive, S. Venizelos Archive, Επιστολή Απόστολου Κουνούπη, File 013/215, 18/3/1947.
147 Konstantinos Karamanlis Foundation, K. Tsaldaris Archive, Σημείωμα.
148 Vrachniaris, Πορεία, 120.
149 ‘Συζητείται η νομιμοποίησις των συμμοριών’, Ελευθερία, 25/4/1947.
150 ‘Έως εδώ’, Θάρρος Δράμας, 11/8/1948.
151 Konstantinos Karamanlis Foundation, K. Tsaldaris Archive, Βουλευταί Βορείου Ελλάδος προς πρόεδρον της κυβέρνησης κ. Θ. Σοφούλην, File 28/5/33/1, 1/9/1948.
152 DIS, Προς την 83ήν στρατιωτική περιοχή, 1071/Β/2/1, 19/05/1947.
153 D. Karakatsianis, Η Μάνη στον πόλεμο: Κατοχή, αντίσταση και εμφύλιος, PhD thesis, University of Athens, 2010, 340–3.
154 ‘O Xίτης της Aβιάς’, Ελευθερία, 22/5/1948, Stoufis, D., Ενθυμήσεις (Kamarina 2005) 18–19Google Scholar.
155 ‘Συνάντησις Διαδόχου και Φωστερίδη’, Ελευθερια, 17/1/1947.
156 Konstantinos Karamanlis Foundation, K. Tsaldaris Archive, Εμπιστευτικό, File 31/1/1, 2/1/1948.
157 ‘Ιδρύεται τάγμα χωροφυλακής με έδρα την Δράμα’, Θάρρος Δράμας, 18/5/1948.
158 GAK (Rodopis), Archeio Genikis Dioikisios Anatolikis Makedonias Thrakis, Αναφορά.
159 Tzoukas, V. and Vafeas, N., ‘Από την Αντίσταση στη Βουλή: πρώην εδεσίτες στα κοινοβουλευτικά έδρανα’, Δοκιμές 16 (2010) 349–66Google Scholar.
160 Close, D., ‘The reconstruction of the right-wing state’, in Close, D. (ed.), The Greek Civil War 1943–1950: Studies in Polarization (London 1993) 156–89Google Scholar.
161 For the formation of inter-war political allegiances and cleavages in refugee communities see Mavrogordatos, G., Stillborn Republic: Social Coalitions and Party Strategies in Greece, 1922–1936 (Berkeley 1983)Google Scholar.