Hostname: page-component-78c5997874-dh8gc Total loading time: 0 Render date: 2024-11-10T17:45:01.129Z Has data issue: false hasContentIssue false
  • English
  • Français

The Dutch Great Stink: The End of the Cesspit Era in the Pre-Industrial Towns of Leiden and Haarlem

Published online by Cambridge University Press:  20 January 2017

Roos van Oosten
Roos van Oosten*
Affiliation:
Faculty of Archaeology, University of Leiden, Leiden, The Netherlands
*
[email: r.m.r.van.oosten@arch.leidenuniv.nl]
Rights & Permissions [Opens in a new window]

Abstract

Core share and HTML view are not available for this content. However, as you have access to this content, a full PDF is available via the ‘Save PDF’ action button.

In the nineteenth century, the continuous discharge of sewage from millions of Londoners into the River Thames caused a notorious, unbearable stench during the summer, which reached a climax in 1858 and became known as The Great Stink. In this article it is argued that such a ‘Great Stink’ also occurred in the booming and heavily populated pre-industrial town of Leiden, because cesspits were being replaced by sewers draining directly into canals. Flawed as cesspits may have been, the new, hygienic sewer infrastructure meant the advent of unsanitary conditions normally only associated with the era of the Industrial Revolution. How and why the cesspit was killed off is explained by comparing Leiden with the seventeenth-century boom town of Haarlem, where cesspits remarkably survived the ‘Golden Age’ of the seventeenth century. Using the stakeholder model it becomes clear that the shift in hygienic infrastructure was not the outcome of a single stakeholder calling the shots but was the result of interactions between tenants, housing developers, local government, and textile entrepreneurs (in the case of Leiden), or brewers (in Haarlem).

Au dix-neuvième siècle le déversement ininterrompu des effluents produits par des millions de Londoniens dans la Tamise, a produit d'insupportables et nauséabondes effluves estivales, dont la plus sévère fut immortalisée en 1858 sous le nom de « Grand Puanteur ». Notre article a pour but de démontrer que, durant son rapide essor, les foules qui peuplaient la ville préindustrielle de Leyde ont également souffert les effets d'une « grande puanteur ». Celle-ci survint lors de l'abandon des anciens dispositifs de latrines et à la suite de leur remplacement par des égouts qui, désormais, se déversaient directement et à flux continu dans les canaux urbains. Malgré leurs défauts, ces fosses étaient plus salubres que la nouvelle infrastructure sanitaire prétendûment hygiénique qui a eut des conséquences aussi malsaines que celles que l'on attribue en général à l’ère de la révolution industrielle. Nous tenterons d'expliquer les causes et les modes d’éradication de ces fosses d'aisances en comparant Leyde à Haarlem, ville champignon du XVIIe siècle où les latrines survécurent à cet « âge d'or ». L'examen d'un modèle dans lequel toutes les parties prenantes de la collectivité urbaine sont prises en compte, démontre que les transformations de l'infrastructure sanitaire ne sont pas induites par une seule d'entre elles, par un seul intervenant déterminant. Ces transformations furent au contraire le résultat d'interactions plus complexes entre les promoteurs immobiliers, leurs locataires, les autorités municipales, les industriels du textile (à Leyde) et les brasseurs (à Haarlem). Translation by Madeleine Hummler and Laurent Verslype

Zusammenfassung

Zusammenfassung

Im neunzehnten Jahrhundert war die ununterbrochene Entsorgung der Fäkalien von Millionen von Londonern in die Themse verantwortlich für den bekannten, unerträglichen ‘Großen Gestank’, der jeden Sommer die Stadt überfiel und im Sommer 1858 einen kritischen Punkt erreichte. Im vorliegenden Artikel wird der Standpunkt vertreten, dass die aufstrebende und dicht bevölkerte vorindustrielle Stadt Leiden auch solch einen ‘großen Gestank’ erlitt, weil die Latrinen durch Abflussrohre ersetzt wurden, die direkt in die Kanäle entwässerten. Trotz ihrer Schwachpunkte waren die Latrinen hygienischer als die neue Abwasserinfrastruktur, die zu ungesunden Bedingungen — normalerweise erst im Zeitalter der industriellen Revolution bekannt — führte. Wie und warum die Latrinen abgeschafft wurden, wird durch einen Vergleich von Leiden mit Haarlem erklärt, eine florierende Stadt in der im 17. Jahrhundert die Latrinen dieses ‘Goldene Zeitalter’ überlebten. Die Anwendung des Mitbestimmungsmodells zeigt, dass die Abwasserinfrastruktur nicht von einer einzigen Interessengruppe verändert wurde, sondern durch die Wechselbeziehungen zwischen Bauunternehmer, Bewohner, Ortsbehörden, Textilunternehmer (in Leiden) und Brauer (in Haarlem) zustande kam. Translation by Madeleine Hummler and Natascha Mehler

Keywords

Early Modern eraseventeenth centuryHollandsanitationhygienic infrastructurecesspitsstakeholder modelGreat Stinkbody socialurban archaeologydébuts de l’ère moderneXVIIe siècleHollandehygièneinfrastructure sanitairefosses d'aisancesmodèle du multilatéralisme« Grande Puanteur »corps socialarchéologie urbainefrühe Neuzeit17. JahrhundertHollandEntsorgung der Abwässerhygienische InfrastrukturLatrinenMitbestimmungsmodell‘Großer Gestank’GesellschaftStadtarchäologie
Type
Articles
Information
European Journal of Archaeology , Volume 19 , Issue 4 , 2016 , pp. 704 - 727
Creative Commons
Creative Common License - CCCreative Common License - BY
© Roos van Oosten 2016 This is an Open Access article, distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives licence (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/), which permits noncommercial re-use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original work is unaltered and is properly cited. The written permission of Cambridge University Press must be obtained for commercial re-use or in order to create a derivative work.
Copyright
Copyright © European Association of Archaeologists 2016 © [Roos van Oosten] [2016] This is an Open Access article, distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives licence (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/), which permits noncommercial re-use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original work is unaltered and is properly cited. The written permission of Cambridge University Press must be obtained for commercial re-use or in order to create a derivative work.

References

Ampzing, Samuel. 1628. Beschrijvinge ende lof der stad Haerlem in Holland. Haerlem: Adriaen Rooman.Google Scholar
Annema, K.J. 1984. Ruimtelijke ontwikkeling tussen de Haarlemmer Houtstraten in een periode van honderd jaar. Een historischgeografische analyse van een stadssegment tussen 1543 en 1650. Unpublished MA dissertation, University of Amsterdam.Google Scholar
Bitter, P. 2011. Into the Pit? Waste Management and Cesspits Finds in Alkmaar. In: Clevis, H., ed. Assembled Articles 4. Symposium on Medieval and Post-Medieval Ceramics, Zwolle 16 and 17 September 2010. Zwolle: Stichting Promotie Archeologie, pp. 35–56.Google Scholar
Boeschoten, W.C. & Van Manen, E. 1983. Een welstandsverdeling van Haarlem in 1543. Kwantitatieve toetsing van een zestiende-eeuwse fiscale bron. Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, 98 (4): 523–39.Google Scholar
Brand, H. 2008. Een pre-industriële samenleving onder spanning. Leiden rond 1500. Leids Jaarboekje, 100: 95–120.Google Scholar
Buisman, J. 2000. Duizend jaar weer, wind, en water in de Lage Landen, Vol. 4, 1575–1675. Franeker: Van Wijnen.Google Scholar
Daelemans, F. 1975. Leiden 1581: een socio-demografisch onderzoek. Afdeling Agrarische Geschiedenis Bijdragen, 19: 137–215.Google Scholar
De Boer, D.E.H. 1983. Beerputten in Leiden, historische kanttekeningen ten aanzien van aanleg en verbreiding. Bodemonderzoek in Leiden Jaarverslag, 1982: 89–92.Google Scholar
De Boer, D.E.H. 1991. Leiden in de Middeleeuwen. In: Moes, J.K.S. and de Vries, B. M. A., eds. Stof uit het Leidse Verleden. Zeven eeuwen textielnijverheid. Leiden & Utrecht: Dirk van Eck-Stichting & Matrijs, pp. 33–46.Google Scholar
De Vries, B., Lucassen, J., Lourens, P. & Nijboer, H. 2003. Het economische leven: spectaculair succes en diep verval. In: van Maanen, R. C. J., ed. Leiden. De geschiedenis van een Hollandse stad, 1574–1795, Vol. 2. Leiden: Stichting Geschiedschrijving Leiden, pp. 85–107.Google Scholar
De Vries, B.A.M. 1995. Dynamische ondernemers en onbeweeglijke standen. Economische ontwikkeling en sociale structuur. In: van Bueren, T., Groenveld, S., Grootes, E.K., Koomen-de Langen, J.M., Temminck, J.J. and de Vries, B.A.M., eds. Deugd boven geweld. Een geschiedenis van Haarlem, 1245–1995. Hilversum: Verloren, pp. 339–62.Google Scholar
Duba, W. 1985. Werkverschaffing in Haarlem 1771–1824. Haerlem Jaarboek, 1985: 48–64.Google Scholar
Evans, D.H. 2004. The Infrastructure of Hull between 1275 and 1700. In: Gläser, M., ed. Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum: Die Infrastruktur IV. Lübeck: Schmidt-Römhild, pp. 51–73.Google Scholar
Evans, D.H., 2010. A Good Riddance of Bad Rubbish? Scatological Musings on Rubbish Disposal and the Handling of ‘Filth’ in Medieval and Early Post-Medieval Towns. In: de Groote, K., Tys, D. and Pieters, M., eds. Exchanging Medieval Material Culture. Studies on Archaeology and History Presented to Frans Verhaeghe. Relicta Monografieën 4. 4: Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen. Brussels, pp. 267–78.Google Scholar
Gläser, M. 2004. Die Infrastrukturen der Stadt Lübeck im Mittelalter und in der frühen Neuzeit. In Gläser, M., ed. Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum: Die Infrastruktur IV. Lübeck: Schmidt-Römhild, pp. 173–96.Google Scholar
Gonnet, C.J. 1909. Briefwisseling tusschen de gebroeders van der Goes (1659–1673). Vol. 2, Werken uitgegeven door het Historisch Genootschap, Derde serie, nr. 11. Amsterdam: Müller.Google Scholar
Hamaker, H.G. 1873. De middeneeuwsche keurboeken van de stad. Leiden: Van Doesburgh.Google Scholar
Houwaart, E.S. 1991. De hygiënisten. Artsen, staat en volksgezondheid in Nederland 1840–1890. Groningen: Historische uitgeverij.Google Scholar
Huizinga, J. 1911. Rechtsbronnen der stad Haarlem. Werken der Vereeniging tot uitgave der bronnen van het Oude Vaderlandsche Recht (WVOVR) Tweede reeks nr. 13. ‘s-Gravenhage: Nijhoff.Google Scholar
Jacobs, E. 2003. Spitten aan het Spaarne: een uitputtend verslag. Haarlems Bodemonderzoek, 36: 35–103.Google Scholar
Johnson, S. 2006. The Ghost Map: The Story of London's Most Terrifying Epidemic — And How it Changed Science, Cities and the Modern World. New York: Riverhead.Google Scholar
Jørgensen, D. 2006. Medieval Latrines and the Law. Medium Aevum Quotidianum, 53: 5–16.Google Scholar
Jørgensen, D. 2010a. ‘All Good Rule of the Citee’: Sanitation and Civic Government in England, 1400–1600. Journal of Urban History, 36 (3): 300–15.Google Scholar
Jørgensen, D. 2010b. Local Government Responses to Urban River Pollution in Late Medieval England. Water History, 2: 35–52.CrossRefGoogle Scholar
Kaptein, H. 1998. De Hollandse textielnijverheid 1350–1600. Conjunctuur en continuïteit. Hilversum: Verloren.Google Scholar
Kohn, G.C. 2008. Encyclopedia of Plague and Pestilence: From Ancient Times to the Present, 3rd ed. New York: Infobase Publishing.Google Scholar
Kruseman, I.C. 1859. Het grachtwater binnen Haarlem: de voorgeslagen middelen tot verbetering kortelijk beschouwd in verband met de oorzaak van het bederf. Haarlem: Kruseman.Google Scholar
Latour, B. 1996. Aramis or the Love of Technology, trans. by Porter, C. Cambridge, MA: Harvard University Press.Google Scholar
Lesger, C. 1986. Huur en conjunctuur. De woningmarkt in Amsterdam, 1550–1850. Amsterdamse Historische reeks no. 10. Amsterdam: Historisch Seminarium van de Universiteit van Amsterdam.Google Scholar
Lucassen, J. 2002a. Holland, een open gewest. Immigratie en bevolkingsontwikkeling. In: de Nijs, T. and Beukers, E., eds. Geschiedenis van Holland vol. II, 1572 tot 1795. Hilversum: Verloren, pp. 181–215.Google Scholar
Lucassen, J. 2002b. Immigranten in Holland 1600–1800. Een kwantitatieve benadering. Working Papers 3. Amsterdam: Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis.Google Scholar
Lucassen, L. & De Vries, B. 1996. Leiden als middelpunt van een Westeuropees textiel-migratiesysteem, 1586–1650. Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 22 (2): 138–67.Google Scholar
Lunsingh Scheurleer, T.H., Fock, C.W. & Van Dissel, A.J. 1986–92. Het Rapenburg: geschiedenis van een Leidse gracht, Vol. 6. Leiden: Rijksuniversiteit Leiden.Google Scholar
Luyken, B.F.J. 1979. Haarlem en de verwerking van het huisvuil: een stukje milieuzorg van vroeger en nu. Haerlem Jaarboek, 1978: 47–76.Google Scholar
Meijer, H. 2005. Het vuil, de stad en de dokter. Onderzoek naar het functioneren van de Stadsgenees- en heelkundigen ten tijde van en in verband met de cholera-epidemieën in Leiden in de 19de eeuw. Leiden: s.n. Google Scholar
Meijer, Y. & Van den Bos, P.A. 2014. Archeologische begeleiding en opgraving. Nobellocatie Leiden, gemeente Leiden. IDDS Archeologie Rapport 1638. Noordwijk: Industrial Design and Development Services.Google Scholar
Noordam, D.J. 2003. Demografische ontwikkeling. In: van Maanen, R.C.J. ed. Leiden. De geschiedenis van een Hollandse stad 1574–1795, Vol. 2. Leiden: Stichting Geschiedschrijving Leiden, pp. 43–53.Google Scholar
Noordam, D.J. n.d. De 10e penning Leiden 1561. Regionaal Archief Leiden, SAI, nr. 993. [accessed 10 November 2015]. Available at: www.janvanhout.nl.Google Scholar
Posthumus, N.W. 1908. De geschiedenis van de Leidsche lakenindustrie, Vol. 1. De Middeleeuwen (veertiende tot zestiende eeuw), ‘s-Gravenhage: Nijhoff.Google Scholar
Posthumus, N.W. 1910. Bronnen tot de geschiedenis van de Leidsche textielnijverheid, eerste deel, 1333–1480. ‘s-Gravenhage: Nijhoff.Google Scholar
Posthumus, N.W. 1939. De geschiedenis van de Leidsche lakenindustrie, Vol. 2. De Nieuwe tijd (zeventiende en achttiende eeuw), ‘s-Gravenhage: Nijhoff.Google Scholar
Pot, G.P.M. 1994. Arm Leiden. Levensstandaard, bedeling en bedeelden, 1750–1854. Hollandse Studiën 31. Hilversum: Verloren.Google Scholar
Poulussen, P. 1987. Van burenlast tot milieuhinder: het stedelijk leefmilieu, 1500–1800. Leefmilieu Nu 28. Kapellen: DNB/Pelckmans.Google Scholar
Rawcliffe, C. 2013. Urban Bodies. Communal Health in the Late Medieval English Towns and Cities. Woodbridge: The Boydell Press.Google Scholar
Ring, E. 2004. Archäologische und schriftliche Quellen zur Infrastruktur der Stadt Lüneburg im Mittelalter und der frühen Neuzeit. In: Gläser, M., ed. Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum: Die Infrastruktur IV. Lübeck: Schmidt-Römhild, pp. 237–47.Google Scholar
Sabine, E.L. 1934. Latrines and Cesspools of Mediaeval London. Speculum, 9 (3): 303–21.CrossRefGoogle Scholar
Sliggers, B.C. 1987. De loop van het Spaarne. De geschiedenis van een rivier. Haarlem: Schuyt & Co.Google Scholar
Smit, C. 2001. Leiden met een luchtje. Straten, water, groen en afval in een Hollandse stad, 1200–2000. Leidse Historische Reeks nr. 15. Leiden: Primavera Pers.Google Scholar
Soly, H. 1977. Urbanisme en kapitalisme te Antwerpen in de 16de eeuw. De stedebouwkundige en industriële ondernemingen van Gilbert van Schoonbeke. Brussel: Gemeentekrediet van België.Google Scholar
Stein, R., Boele, A. & Blockmans, W. 2010. Whose Community? The Origin and Development of the Concept of Bonum commune in Flanders, Brabant and Holland (Twelfth-Fifteenth Century). In: Lecuppre-Desjardin, E. and van Bruaene, A.-L., eds. De bono communi. The Discourse and Practice of the Common Good in the European City (13th–16th c.). Turnhout: Brepols, pp. 171–204.Google Scholar
Taverne, E. 1978. In ‘t land van belofte in de nieue stadt. Ideaal en werkelijkheid van de stadsuitleg in de Republiek 1580–1680. Maarssen: Schwartz.Google Scholar
Unger, R.W. 2001. A History of Brewing in Holland, 900–1900: Economy, Technology and the State. Leiden: Brill.Google Scholar
Van Dekken, M. 2010. Brouwen, branden en bedienen: productie en verkoop van drank door vrouwen in de Noordelijke Nederlanden in de Nederlandse dranknijverheid, circa 1500–1800. Zaandam/Amsterdam: Amsterdam University Press.Google Scholar
Van den Berg, W.J. & Van Zanden, J.L. 1993. Vier eeuwen welstandsongelijk-heid in Alkmaar, ca. 1530–1930. Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 19 (2): 193–215.Google Scholar
Van der Paauw, S. 1828. Verhaal van de Middelen tot verversching van het water in de grachten der stad Leyden, gedurende eene reeks van bijna tweehonderd en vijftig jaren. Leiden: L. Herdingh en Zoon.Google Scholar
Van der Woud, A. 2010. Koninkrijk vol sloppen. Achterbuurten en vuil in de negentiende eeuw. Amsterdam: Bert Bakker.Google Scholar
Van Maanen, R. 2009. De Leidse bevolking-saantallen in de 16de en 17de eeuw. Enkele kanttekeningen. Leids Jaarboekje, 101: 41–70.Google Scholar
Van Maanen, R. 2010. Jan van Hout, het Armenrapport en Vives. Jaarboek Dirck van Eck, 3: 21–35.Google Scholar
Van Oerle, H.A. 1975. Leiden binnen en buiten de stadsvesten. De geschiedenis van de stedebouwkundige ontwikkeling binnen het Leidse rechtsgebied tot aan het einde van de gouden eeuw, Vol. 2. Leiden: Brill.Google Scholar
Van Oosten, R.M.R. 2015. De stad, het vuil en de beerput. De opkomst, verbreiding en neergang van de beerput in stedelijke context. Leiden: Sidestone Press.Google Scholar
Van Thiel, P.H. 1922. Anopheles en malaria in Leiden en naaste omgeving. Dissertation Leiden University.Google Scholar
Van Zanden, J.L. 1991. Arbeid tijdens het handelskapitalisme. Opkomst en neergang van de Hollandse economie 1350–1850. Bergen, he Netherlands: Octavo (= J.L. Van Zanden 1993: The Rise and Fall of Holland's Economy. Merchant Capitalism and the Labour Market. Manchester: Manchester University Press).Google Scholar
Van Zanden, J.L. 1998. Did Holland's Golden Age Breed Inequality? In: Soltow, L. and Van Zanden, J.L., eds. Income and Wealth Inequality in the Netherlands 16th–20th Century. Amsterdam: Het Spinhuis, pp. 23–54.Google Scholar
Van Zanden, J.L. n.d. Prices and Wages and the Cost of Living in the Western Part of the Netherlands, 1450–1800, Explanation of the Datafile ‘The Prices of the Most Important Consumer Goods, and Indices of Wages and the Cost of Living in the Western Part of the Netherlands, 1450–1800’. [Accessed 8 October 2015]. Available at: www.isg.nl.Google Scholar
Van Zon, H. 1986. Een zeer onfrisse geschiedenis. Studies over niet-industriële verontreiniging in Nederland, 1850–1920. Den Haag: Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer.Google Scholar
Verbong, G. 1987. Coloristen en laboratoria, de ontwikkeling van het coloristisch werk in de Nederlandse textielveredelingsindus-trie. In: Visser, R.P. and Hakfoort, C., eds. Werkplaatsen van wetenschap en techniek: industriële en academische laboratoria in Nederland, 1860–1940. Tijdschrift voor de geschiedenis der geneeskunde, natuurwetenschappen, wiskunde en techniek, 9 (4): 216–32.Google Scholar
Verduyn, A.T. 1670a. Water-krygh of een tweede missive, geschreven aen een particulier vriendt; over het sluyten van het water na de Haerlemmer-meren, het dammen van de Drecht en de Goutse Vaert. s.l.: s.n. Google Scholar
Verduyn, A.T. 1670b. Waterkryghs-praetje tusschen verscheyde persoonen; of derde missive aen een particulier vriend. Waer in wort aen-gewesen ‘t vervolgh vande waterkrijgh; en hoe dat Leyden en Amsterdam aen vers water konnen komen. Amsterdam: Jan Rieuwertsz.Google Scholar
Verslag van den toestand der provincie Noord-Holland, gedaan aan de Provinciale Staten van dat gewest door de Gedeputeerde Staten, 1861. Haarlem: Joh. Enschedé en zonen.Google Scholar