Hostname: page-component-78c5997874-t5tsf Total loading time: 0 Render date: 2024-11-10T05:21:34.922Z Has data issue: false hasContentIssue false
  • English
  • Français

‘Lithuanians’, ‘Foreigners’ and Ecclesiastical Office: Law and Practice in the Sixteenth-Century Grand Duchy Of Lithuania

Published online by Cambridge University Press:  08 February 2017

WIOLETTA PAWLIKOWSKA-BUTTERWICK
WIOLETTA PAWLIKOWSKA-BUTTERWICK*
Affiliation:
Radeusz Manteuffel Institute of History, Polish Academy of Science, Rejnek Starego, Miasta 29/31, 00-272 Warsaw, Poland; e-mail: wpawlikowska@tlen.pl
Get access Rights & Permissions [Opens in a new window]

Abstract

The distinction between ‘Lithuanians’ and ‘foreigners’ made by the law of the Grand Duchy of Lithuania with regard to eligibility for senior offices was less clear in practice. The protracted dispute, between 1591 and 1600, over the royal nomination of a ‘Pole’ as bishop of Vilna, has traditionally been presented as an expression of Lithuanian particularism after the 1569 union between Lithuania and the Kingdom of Poland. Using neglected capitular sources, this article re-examines the crucial, but underappreciated role played by the Vilna cathedral chapter in this cause célèbre. The motives for the chapter's opposition to the royal nominee cast doubt on the allegedly overwhelming importance of the defence of Lithuanian ‘sovereignty’. Instead, the case demonstrates the significance of material interests in the actions of early modern ecclesiastical corporations.

Type
Research Article
Information
The Journal of Ecclesiastical History , Volume 68 , Issue 2 , April 2017 , pp. 285 - 305
Check for updates
Copyright
Copyright © Cambridge University Press 2017 

Access options

Get access to the full version of this content by using one of the access options below. (Log in options will check for institutional or personal access. Content may require purchase if you do not have access.)

References

1 I have used the Latin Vilna in preference to the current Lithuanian form Vilnius, the Polish Wilno and other alternatives. In general, for both place and personal names, I have sought to follow the language of the sources, rather than those dictated by current political boundaries and fashions.

2 The diversity of early modern Vilna is attested by many printed sources and secondary works, including Akty izdavaemye Vilenskoiu Komissieiu dlia Razbora Drevnich Aktov, xix, Vilna 1902 Google Scholar; Ališauskas, Vytautas, Jovaiša, Liudas, Paknys, Mindaugas, Petrauskas, Rimvydas and Raila, Eligijus (eds), Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos kultūra: tyrinėjimai ir vaizdai, Vilnius 2001 Google Scholar; Paknys, Mindaugas, ‘Wilno roku 1636 według “Rewizji gospód”’, Lituano-Slavica Posnaniensia: Studia Historica xii (2007), 87–107 Google Scholar, and Vilniaus miestas ir miestiečiai 1636 m.: namai, gyventojai, svečiai, Vilnius 2006 Google Scholar; Wilnianie: Żywoty siedemnastowieczne, ed. Frick, David, Warsaw 2008 Google Scholar; Frick, David, ‘Jews in public places: chapters in the Jewish-Christian encounter in seventeenth-century Wilno’, Polin: Studies in Polish Jewry xxii (2010), 215–48Google Scholar, and ‘“According to the confession in which I die”: taking the measure of allegiances in seventeenth-century Wilno’, Central Europe viii/2 (2010), 107–22Google Scholar; and Rachuba, Andrzej, ‘Litwini’, in Kopczyński, Michał and Tygielski, Wojciech (eds), Pod wspólnym niebem: narody dawnej Rzeczypospolitej, Warsaw 2010, 25–38 Google Scholar.

3 ‘Questa Citta e una Babilonia, perche pare che vi sia d'ogni natione, quae sub coelo est: Armeni, Moscoviti, Rotoni, Tartari, Turchi, Littuani, Tedeschi et Italiani, ma pochi buoni Christiani’, Vilnae, 3 Nov. 1555: Acta Nuntiaturae Polonae: Aloisius Lippomano (1555–1557), iii/1, ed. Wojtyska, Henryk Damian, Rome 1993, no. 50, at p. 77 Google Scholar. Note the distinction made between ‘Muscovites’ and Ruthenians’, and also the absence of any mention by Lippomano of either Jews or Poles.

4 Frick, David, Kith, kin, and neighbors: communities and confessions in seventeenth-century Wilno, Ithaca, NY 2013 Google Scholar.

5 Frost, Robert, The Oxford history of Poland-Lithuania, I: The making of the Polish-Lithuanian Union, 1385–1569, Oxford 2015, especially chs iii, xv, xxvi, xxviiCrossRefGoogle Scholar.

6 Examples of insufficiently critical application of national and/or ethnic categories are Ochmański, Jerzy, Litewska granica etniczna na wschodzie od epoki plemiennej do XVI wieku, Poznań 1981 Google Scholar; Topolska, Maria Barbara, ‘Polacy w Wielkim Księstwie Litewskim w xvi–xviii wieku. (Przyczynek do dziejów polskiej emigracji na wschód w okresie staropolskim)’, Lituano-Slavica Posnaniensia: Studia Historica ii (1987), 147–66Google Scholar; Błaszczyk, Grzegorz, Diecezja żmudzka od XV do początku XVII wieku: Ustrój, Poznań 1993, 76–9Google Scholar; and, most recently, Łukaszewska-Haberkowa, Justyna, Wpływ pierwszego pokolenia polskich jezuitów na życie kulturalne i religijne Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach, 1564–1608, Kraków 2014, 29–37 Google Scholar.

7 The Wróblewski Library of the Lithuanian Academy of Sciences (Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių biblioteka) in Vilnius preserves the huge archive of the Vilna cathedral chapter, including the original volumes of the ACV (F43-210/1–F43-215).

8 Ochmański, Jerzy, Biskupstwo wileńskie w średniowieczu: ustrój i uposażenie, Poznań 1972, 50 Google Scholar; cf. Pawlikowska, Wioletta, ‘The challenge of Trent and the renewal of the Catholic Church in the Grand Duchy of Lithuania: the higher clergy of Vilnius and the problems of plural benefices and residence in the sixteenth century’, Bažnyčios Istorijos Studijos iv (2011), 37–56 Google Scholar.

9 This has long been assumed, but given the character of the sources, rarely challenged. Moreover, the category of ‘Polishness’ has usually been treated as obvious. See, for example, Ochmański, Biskupstwo wileńskie, 49–50 (on ‘Poles’ in the chapter); and, more generally, Topolska, ‘Polacy w Wielkim Księstwie Litewskim’. At the height of the conflict between Poles and Lithuanians within the Catholic Church in the early twentieth century, this supposed role of Polish clergymen, including the ‘Polish’ chapter of Vilna, was bitterly condemned by Lithuanian nationalists such as the Revd Kazimieras Propolanis: Polskie apostolstwo na Litwie: szkic historyczny, 1387–1912, Wilno 1913 (a Lithuanian edition was published in New York in 1918)Google Scholar; cf. Kosman, Marceli, Drogi zaniku pogaństwa u Bałtów, Wrocław 1976, 259–61Google Scholar, and Zakrzewski, Andrzej B., ‘Jeszcze o Polakach w Wielkim Księstwie Litewskim w xiv–xviii wieku’, in Hofan, Iwona and Maguś, Wojciech (eds), Przez Kresy i historię po obrzeża polityki, Toruń 2011, 258–66Google Scholar.

10 On the union see Frost, Oxford history of Poland-Lithuania. The Crown and the Grand Duchy henceforth shared a jointly elected monarch and a sejm (parliament, diet), but their treasuries, armies, hierarchies of secular office and legal systems remained separate. On the political situation after the union see Lulewicz, Henryk, Gniewów o unię ciąg dalszy: Stosunki polsko–litewskie w latach, 1569–1588, Warsaw 2002 Google Scholar.

11 Wioletta Pawlikowska-Butterwick, ‘A “foreign” elite? The territorial origins of the canons and prelates of the cathedral chapter of Vilna in the second half of the sixteenth century’, Slavonic and East European Review xcii/1 (2014), 44–80 Google Scholar.

12 Dąbkowski, Przemysław, Stanowisko cudzoziemców w prawie litewskim w drugiej połowie XV i w XVI wieku (1447–1588), Lwów 1912, 17–22 Google Scholar. See also Godek, Sławomir, Elementy prawa rzymskiego w III Statucie litewskim (1588), Warsaw 2004, 38ffGoogle Scholar.

13 Bardach, Juliusz, Statuty litewskie a prawo rzymskie, Warsaw 1999, 65 Google Scholar.

14 Article 14 of the Union permitted Poles (that is, citizens of the Polish Crown) to purchase landed estates in the Grand Duchy of Lithuania, and, conversely, permitted Lithuanians to buy land in the Crown. All the restrictions hitherto in force were annulled: Małłek, Janusz, ‘O unii lubelskiej z roku 1569 i jej konsekwencjach’, Czasopismo Prawno–Historyczne lx/2 (2008), 242 Google Scholar.

15 A prohibition on the possession of land in the Grand Duchy of Lithuania by foreigners was issued by Grand Duke Casimir Jagiellon (1440–92). According to Krzysztof Pietkiewicz the ban mainly affected Poles: Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiellończyka: studia nad dziejami państwa i społeczeństwa na przełomie XV i XVI wieku, Poznań 1995, 204 Google Scholar. See also Godek, Elementy prawa rzymskiego, 52.

16 Halecki, Oskar, Idea Jagiellońska, Lwów 1937, 23 Google Scholar. See also Małłek, ‘O unii lubelskiej z roku 1569’, 243.

17 Lappo, Ivan Ivanovic, Litowskij Statut 1588 goda, i/1, Kaunas 1934, 403 Google Scholar; i/2, Kaunas 1936, 27, 73; Ptaszycki, Stanisław, ‘Konfederacja Warszawska roku 1573 w trzecim Statucie Litewskim’, in Ehrenkreutz, Stefan (ed.), Księga pamiątkowa ku uczczeniu czterechsetnej rocznicy wydania pierwszego Statutu Litewskiego Wilno 1935, 185–213 Google Scholar. On the Warsaw Confederation see Augustyniak, Urszula, History of the Polish-Lithuanian Commonwealth: state-society-culture, Frankfurt-am-Main 2015, 168–70Google Scholar.

18 Vasiliauskas, Artūras, ‘The practice of citizenship among the Lithuanian nobility, ca. 1580–1630’, in Friedrich, Karin and Pendzich, Barbara M. (eds), Citizenship and identity in a multinational Commonwealth: Poland-Lithuania in context, 1550–1772, Leiden–Boston 2009, 79 Google Scholar.

19 For the background see Darius Baronas and Rowell, S. C., The conversion of Lithuania: from pagan barbarians to late medieval Christians, Vilnius [2015]Google Scholar.

20 ‘Quas quidem ecclesias cathedrales collegiatas conventuales tempore medio per mortem vel resignacionem si vaccare contigerit et eas pastore carere, quarum patronatus ad nos successores nostros dinoscitur pertinere pleno iure: tunc ipsis de alio vel aliis pastore vel pastoribus providendo, non alium vel alios presentare debemus, nisi magni ducatus nostri Lithuanie indigenam, si idoneitate et morum maturitate fuerit compertus; sin aliter, tunc alterius nacionis personam utilem et honestam ac congruam, que posset preesse et prodesse, debebimus presentare, tociens quociens opus fuerit et opportunum’: Codex epistolaris saeculi decimi quinti, iii, ed. Anatolii Lewicki (Monumenta medii aevi historica res gestas Poloniae illustrantia, xiv), Kraków 1894, no. 7, § 2, at p. 10. See Ochmański, Biskupstwo wileńskie, 14, 49. The phenomenon of restricting foreigners’ access to chapters can also be discerned in the late medieval kingdom of Poland: Radzimiński, Andrzej, Duchowieństwo kapituł katedralnych w Polsce XIV i XV w. na tle porównawczym: studium nad rekrutacją i drogami awansu, Toruń 1995, 94–5Google Scholar.

21 Pawlikowska-Butterwick, ‘A “foreign” elite’, 56–7.

22 Zakrzewski, Andrzej B., ‘Między Unią Lubelską a Zaręczeniem Wzajemnym Obojga Narodów – przemiany pozycji Wielkiego Księstwa Litewskiego w Rzeczypospolitej’, in Integration and incorporation in the early modern central and eastern Europe, Minsk 2010, 242 Google Scholar.

23 Szady, Bogumił, ‘Beneficia patronata i beneficia libera – prawne i potoczne rozumienie prawa patronatu’, in Marian Surdacki (ed.), Religia, edukacja, kultura: księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Litakowi, Lublin 2002, 54–5Google Scholar. See also his Prawo patronatu w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych: podstawy i struktura Lublin 2003 Google Scholar.

24 In the second half of the sixteenth century a total of seventy-five clergymen were members of the cathedral chapter of Vilna: fifty-eight ordinary canons, thirty-two prelates and four supernumerary canons. Some possessed two capitular stalls simultaneously or moved from one to another. See Pawlikowska, ‘The challenge of Trent’.

25 Eadem, ‘Kelias į designatio personae, arba bažnytinių beneficijų suteikimas xvi a. antrojoje pusėje: Vilniaus kapitulos pavyzdys’, Lietuvos Istorijos Metraštis i (2012), 5–23 Google Scholar. According to Jan Kurczewski ‘lay persons’ presented to the prelatures of the scholar and the cantor until 1561: Kościół zamkowy, czyli katedra wileńska w jej dziejowym, liturgicznym, architektonicznym i ekonomicznym rozwoju, III: Streszczenie aktów kapituły wileńskiej, Wilno 1916, 436–7Google Scholar.

26 This was also the case in chapters elsewhere. See Zachorowski, Stanisław, Rozwój i ustrój kapituł polskich w wiekach średnich, Kraków 2005, 86–95 Google Scholar, and Dembiński, Paweł, Poznańska kapituła katedralna schyłku wieków średnich: studium prozopograficzne, 1428–1500, Poznań 2012, 69 Google Scholar.

27 ACV i, fos 34v–35r, § 43–4. See Pawlikowska-Butterwick, Wioletta, ‘The statutes and practices’, in Jovaiša, Liudas and Pawlikowska-Butterwick, Wioletta, Vilniaus ir Žemaičių katedrų kapitulų statutai, Vilnius 2015, 179 Google Scholar.

28 ACV iii, fos 62v–63r, § 178.

29 ACV iii, fo. 79r, § 218.

30 ACV iii, fo. 95r, § 249.

31 ACV iii, fo. 96r, § 254.

32 Pietrzyk, Zdzisław, ‘Profesorowie Akademii Krakowskiej wobec reformacji w xvi wieku’, in Kowalski, Waldemar (ed.), Mikołaj Rej z Nagłowic: w pięćsetną rocznicę urodzin, Kielce 2005, 280 Google Scholar.

33 Barycz, Henryk, Z epoki renesansu, reformacji i baroku: prądy, idee, ludzie, książki, Warsaw 1971, 264–9Google Scholar.

34 Grzywacz, Jerzy, Nominacja biskupów w Polsce przedrozbiorowej, Lublin 1960, 109 Google Scholar.

35 Ibid. 103.

36 ‘Accident’ often played its part. On other factors see ibid. 72–8.

37 Dybkowska, Alicja, ‘O powoływaniu biskupów za panowania Zygmunta Augusta’, in Sucheni-Grabowska, Anna and Żaryn, Małgorzata (eds), Miedzy monarchą a demokracją: studia z dziejów Polski XV–XVIII wieku, Warsaw 1994, 116–17Google Scholar.

38 Grzywacz, Nominacja biskupów, 10.

39 Przyałgowski, Wincenty, Żywoty biskupów wileńskich, St Petersburg 1860, ii. 74Google Scholar.

40 On the confirmation of the Third Lithuanian Statute see Bardach, Juliusz, ‘Zatwierdzenie III Statutu litewskiego przez Zygmunta iii Wazę’, Czasopismo Prawno-Historyczne xxx/2 (1978), 39–51 Google Scholar.

41 Rachuba, Andrzej, ‘Litwini wobec integracji we wspólnej Rzeczypospolitej – osobna tożsamość’, in Glemža, Liudas and Šmigelskytė-Stukienė, Ramunė(eds), Liublino unija: idėja ir jos tęstinumas, Vilnius 2011, 311 Google Scholar. This is a restatement of views previously expressed by Lewicki, Kazimierz: ‘Walka o biskupstwo wileńskie z końca xvi w. Echa separatyzmu litewskiego’, in Prace historyczne w 30-lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lwów 1934, 298ff.Google Scholar; Rzońca, Jan, ‘Spór o biskupstwo wileńskie na sejmach schyłku xvi wieku’, in Feliksiak, Elżbieta (ed.) Wilno – Wileńszczyzna jako krajobraz i środowisko wielu kultur: materiały I międzynarodowej konferencji: Białystok 21–24 IX 1989, Białystok 1992, ii. 23–52 Google Scholar; Rzeczpospolita Polska w latach 1596–1599: wybrane zagadnienia polityki wewnętrznej i zagranicznej, Opole 1990, 67 Google Scholar; and ‘Opozycja litewska wobec Zygmunta iii Wazy na sejmach Rzeczypospolitej u schyłku xvi wieku’, in Markiewicz, Mariusz and Skowron, Ryszard (eds), Faworyci i opozycjoniści: król a elity polityczne w Rzeczypospolitej XV–XVII wieku, Kraków 2006, 199–214 Google Scholar; and Jarmiński, Leszek, Bez użycia siły: działalność polityczna protestantów w Rzeczypospolitej u schyłku XVI wieku, Warsaw 1992 Google Scholar, and repeated by other historians.

42 ACV vii, fos 208v–209r, § 474. In my view Bernardus Maciejowski aimed to become bishop of Vilna – how else can his actions be explained? First the request for money; then his diplomatic interventions at the Holy See and the royal court. Because, however, in a letter dated 16 June 1597 to the palatine of Troki, Mikołaj Krzysztof ‘the Orphan’ Radziwiłł, Maciejowski declared that he reluctantly submitted to the will of Sigismund iii, one historian has interpreted this as Maciejowski's not having taken an active part in the struggle for the bishopric of Vilna: Lewicki, ‘Walka o biskupstwo wileńskie’, 301 n. 13.

43 ACV vii, fos 223v–224v, § 523.

44 Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lithuaniae, ed. Rabikauskas, Paulius, i, Rome 1971, 20 Google Scholar.

45 The appeal of the Lithuanian Estates to the Vilna chapter in the matter of Bishop Maciejowski, dated 11 June 1594, was signed by Georgius Chodkiewicz, Joannes Abramowicz, Hrehory Woyna, Demetrius Chalecki, Alexander Chodkiewicz, Stanislaus Narburt, Sebastian Kiesztot, Jan Tryzna, Jan Korsak, Michał Drucki Sokoliński, Abram Mieleszka, Franc Bartoszewicz, Kazimierz Piotrowicz, Hrehory Massalski, Nicolaus Sawicki, Jan Woyna Jesienicki, Stanisław Karaczon, Stanisław Dziatkowski, Jacobus Kuncewicz, Simon Ciwuński, Fiodor Drucki Horski, Jan Jundziłł, Woyna Sienożęcki and Jan Syciński: ACV vii, fos 225r–226r, § 525; Kurczewski, Jan, Kościół, i, Wilno 1908, 83 Google Scholar. For its content see ibid. ii, Wilno 1910, 100–1.

46 Wisner, Henryk, Rzeczpospolita Wazów, III: Sławne państwo Wielkie Księstwo Litewskie, Warsaw 2008, 94 Google Scholar.

47 Wisner, Henryk, ‘Trzeci Statut i praktyka życia politycznego Wielkiego Księstwa Litewskiego w czasach Zygmunta iii i Władysława iv ’, Czasopismo Prawno-Historyczne, xliv/1–2 (1992), 58–9; cfGoogle Scholar. Ludwik Piechnik, Dzieje Akademii Wileńskiej, I: Początki Akademii Wileńskiej, 1570–1599, Rome 1984, 70–4Google Scholar. On confessional tumults in Vilna in this period see Kosman, Marceli, ‘Konflikty wyznaniowe w Wilnie (schyłek xvi–xvii w.)’, Kwartalnik Historyczny lxxix/1 (1972), 3–23 Google Scholar; Wasilewski, Tadeusz, ‘Tolerancja religijna w Wielkim Księstwie Litewskim w xvi–xvii w.’, Odrodzenie i Reformacja w Polsce xix (1974), 117–28Google Scholar; and Augustyniak, Urszula, ‘Jeszcze raz w sprawie tumultu wileńskiego 1639 i jego następstwach’, Odrodzenie i Reformacja w Polsce l (2006), 169–89Google Scholar. More generally see Frick, Kith, kin and neighbors.

48 ACV vii, fos 226r–226v, § 526.

49 ACV vii, fo. 211r, § 481.

50 Ambrosius Beynart to the chapter of Vilna, Rome, 25 Aug. 1594, Wróblewski Library, F43–25702; the letter was read out at the capitular session of 15 October 1594: Kurczewski, Kościół, i. 84. See also ibid. ii. 101–2.

51 Pawlikowska-Butterwick, ‘A “foreign” elite?’, 74.

52 ACV vii, fo. 215v, § 500–2.

53 ACV vii, fo. 300v, § 840.

54 Zamoyski's unambiguous stance is revealed in a letter, dated Zamość, 11 June 1597, to Krzysztof ‘the Thunderbolt’ Radziwiłł. Zamoyski was clearly delighted by the nomination of Maciejowski to the see of Vilna, expressing the hope that ‘that church’ would shortly have a new pastor: Archiwum Domu Radziwiłłów (Scriptores Rerum Polonicarum viii), Kraków 1885, no. 41, at p. 126.

55 Georgius Radziwiłł, in supporting the king with regard to Maciejowski's nomination, came into conflict with the papal legate Germanicus Malaspina, who took the view that the bishopric of Vilna should not be given to a Pole: Lew Sapieha to Krzysztof ‘the Thunderbolt’ Radziwiłł, Warsaw, 11 June 1595, Archiwum Domu Radziwiłłów, viii, no. 33, at p. 222.

56 Sigismund iii to Mikołaj Krzysztof Radziwiłł, Biblioteka Raczyńskich, Poznań, ms 79, fo. 96r.

57 Rzońca, ‘Spór o biskupstwo wileńskie’, 28–30.

58 Ibid. 29.

59 Artūras Vasiliauskas, ‘Local politics and clientage in the Grand Duchy of Lithuania 1587–1632’, unpublished PhD diss. London 2001. Some of the key findings are published in Vasiliauskas, ‘The practice of citizenship among the Lithuanian nobility’.

60 Karbownik, Henryk, ‘Udział przedstawicieli kapituł w sejmach i sejmikach dawnej Rzeczypospolitej (w xv–xviii wieku)’, Czasopismo Prawno-Historyczne xxii/2 (1970), 169–76Google Scholar; Rachuba, Andrzej, ‘Udział kapituły wileńskiej w życiu parlamentarnym Wielkiego Księstwa Litewskiego w xvii w’, in Augustyniak, Urszula (ed.), Środowiska kulturotwórcze i kontakty kulturalne Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do XIX wieku, Warsaw 2009, 157–8Google Scholar; Pawlikowska-Butterwick, Wioletta, ‘Clergymen on the move: journeys by Vilnan canons and prelates in the 16th century’, Acta Historica Universitatis Klaipedensis xxix (2014), 87–92 Google Scholar.

61 ACV vii, fos 286v–287r, § 786; cf. Rachuba, ‘Udział kapituły wileńskiej’, 157–8, who writes that Woyna represented the chapter both at the general sejmik of Słonim and the Warsaw sejm, receiving 15 schocks of Lithuanian grosze for his expenses.

62 See Stanisław Herbst, ‘Giedrojć Melchior’, PSB vii. 430–1

63 Lew Sapieha to Krzysztof Radziwiłł, 2 Feb. 1594; 4 Jan. 1595, Archiwum Domu Sapiehów, I: Listy z lat 1575–1606, ed. Prochaska, Adam, Lwów 1892, no. 107, at p. 80 Google Scholar; no. 130, at p. 99.

64 Archiwum domu Sapiehów, i, no. 185, at pp. 154–5. Rzońca (‘Spór o biskupstwo wileńskie’, 26–7), citing Jan Kurczewski's Biskupstwo wileńskie (pp. 302, 306), states that Lew Sapieha journeyed to Rome to persuade Pope Clement viii to press Sigismund iii to withdraw the nomination of a Pole and instead to promote a Lithuanian. I could find no trace of such a mission in Kurczewski's work.

65 Sapieha to Krzysztof Radziwiłl, 8 Aug. 1597, Archiwum domu Sapiehów, i, no. 189, at pp. 158–9.

66 Jarmiński, Bez użycia siły, 193.

67 ACV vii, fos 302v–303r, § 847.

68 Jarmiński, Bez użycia siły, 193.

69 Ibid. 194.

70 ACV vii, fo. 303r–v, § 848.

71 ACV vii, fo. 304r–v, § 850. See also Wisner, Henryk, Najjaśniejsza Rzeczypospolita, Warsaw 1978, 29 Google Scholar.

72 Hochleitner, Janusz, Religijność potrydencka na Warmii (1551–1655), Olsztyn 2000, 54 Google Scholar; Archemczyk, Stanisław (ed.), Poczet biskupów warmińskich, Olsztyn 2008, 170–1Google Scholar.

73 Friedrich, Karin, The other Prussia: Royal Prussia, Poland and liberty, 1569–1772, Cambridge 2000, 34–5Google Scholar.

74 Dygdała, Jerzy, Adam Stanisław Grabowski (1698–1766), Olsztyn 1994, 53 Google Scholar.

75 See the sessions before 10 June 1597: ACV vii, fo. 303v, § 848.

76 Dzięgielewski, Jan and Maciszewski, Jarema, ‘Maciejowski Bernard’, PSB xix, Wrocław 1974, 48–52 Google Scholar.

77 ‘List od obywatelów W. Ks. Lit. do ks. Maciejowskiego w interesie biskupstwa wileńskiego’, Vilna, 10 June 1597, Biblioteka Czartoryskich, Kraków, ms 27, fos 27r–28r.

78 The problem derived from the fact that Radziwiłł had married Elżbieta, the sister of his late wife Katarzyna, which some held to be ‘contra ius christianorum et constitutiones Lithuaniae’: Jarmiński, Bez użycia siły, 49.

79 Ibid. 198–9.

80 Kazimierz Lepszy, ‘Gomoliński Stanisław’, PSB viii. 272–3.

81 Lewicki, ‘Walka o biskupstwo wileńskie’, 308.

82 Długosz, Teofil, ‘Biskupi polscy xvii i xviii w. Obsada. Dyspensy. Taksy’, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne v (1958), no. 4 at pp. 73–8Google Scholar; Litak, Stanisław, Kościół łaciński w Rzeczypospolitej około 1772 roku: struktury administracyjne, Lublin 1996, 119–26Google Scholar, and ‘Organizacja kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej w xvi–xviii wieku ze szczególnym uwzględnieniem diecezji krakowskiej’, in Kowalski, Waldemar and Muszyńska, Jadwiga (eds), Kościół katolicki w Małopolsce w średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym, Kielce–Gdańsk 2001, 30–1Google Scholar.

83 Fijałek, Jan, ‘Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę i zachowanie w niej języka ludu’, in Polska i Litwa w dziejowym stosunku, Kraków 1914, 207–10Google Scholar; Wisner, Henryk, Zygmunt III Waza, Wrocław 2006, 71 Google Scholar.

84 ACV vii, fos 351v–352r, § 1052.

85 Błaszczyk, Diecezja żmudzka, 74–5; Jovaiša, Liudas, ‘Castus, doctus, diligens, devotus: tridentinio sielovadininko formavimas(is) Žemaičių vyskupijoje’, in Aleksandravičiūtė, Aleksandra (ed.), Tridento visuotinio Bažnyčios susirinkimo (1545–1563) įtaka Lietuvos kultūrai: susirinkimo idėjų suvokimas ir sklaida Vidurio Europos rytuose, Vilnius 2009, 206–20Google Scholar, and ‘Bažnyčios reformos (1553–1655)’, in Ališauskas, Vytautas (ed.), Krikščionybės Lietuvoje istorija, Vilnius 2006, 191–5Google Scholar.

86 See, most recently, Frost, Oxford history, especially i. 50–3, 92–5, 118–21, 155–6, 199–208, 285, 319–23, 331–6, 342–3, 412–18, 446–94.