Hostname: page-component-cd9895bd7-gvvz8 Total loading time: 0 Render date: 2024-12-25T18:54:56.707Z Has data issue: false hasContentIssue false
  • English
  • Français

The Astrological Cosmos and Rhetorical Culture of Giovanni Gioviano Pontano*

Published online by Cambridge University Press:  20 November 2018

Charles Trinkaus
Charles Trinkaus*
Affiliation:
The University of Michigan
Get access Rights & Permissions [Opens in a new window]

Extract

Renaissance humanism, it is generally agreed, emerged in the fourteenth century as an intellectual movement devoted to the study and imitation of ancient poetry and rhetoric. It was also dedicated to using literature to promulgate ethical values derived from a variety of classical schools and blended with Christian teachings in more or less convincing ways. Scholastic philosophy in its three branches of metaphysics, natural philosophy and logic was either avoided by and large by humanists or was subjected to an assortment of criticisms—especially dialectic and physics. Petrarch and Salutati are salient examples. There can thus be little ground today for confusing humanism and scholasticism, a tendency Paul Oskar Kristeller has so valiantly and persistently combatted.

Type
Research Article
Information
Renaissance Quarterly , Volume 38 , Issue 3 , Autumn 1985 , pp. 446 - 472
Copyright
Copyright © Renaissance Society of America 1985

Access options

Get access to the full version of this content by using one of the access options below. (Log in options will check for institutional or personal access. Content may require purchase if you do not have access.)

Footnotes

*

This paper was originally delivered as the Josephine Waters Bennett Lecture at the annual meeting of The Renaissance Society of America, March 20, 1984, in Chicago.

References

1 For the influence of the Condemnations on late medieval physics see Grant, Edward, “The Condemnations of 1277, God's Absolute Power, and Physical Thought in the Late Middle Ages,” Viator, 10 (1979), 211-44CrossRefGoogle Scholar; Wippel, John F., “The Condemnations of 1270 and 1277 at Paris,” Journal of Medieval and Renaissance Studies, 7 (1977), 169–201 Google Scholar.

2 For Petrarch's, Salutati's and Lorenzo Valla's critiques of natural philosophy see my “Humanism and Science: Humanist Critiques of Natural Philosophy,” in my The Scope of Renaissance Humanism (Ann Arbor, Michigan, 1983), pp. 140-68.

3 Palmieri, Matteo, Libro del poema chiamato città di vita, ed. Rooke, Margaret, Smith College Studies in Modern Language, VIII (1926/27), IX (1927/28)Google Scholar, Northampton, Massachusetts. For George of Trebizond's astrological works, see Monfasani, John, George of Trebizond, A Biography and A Study of His Rhetoric and Logic (Leiden, 1976), Index, pp. 410-11Google Scholar for scattered references. Monfasani does not include a bibliography of George's works, but has edited several of them in his Collectanea Trapezuntiana, Texts, Documents, and Bibliographies of George of Trebizond, The Renaissance Society of America Renaissance Text Series, 8 (Binghamton, 1984). Giovanni Caldiera, Liber canonum astrologiae ac totius orbis descriptio ad Alphonsum … Regem Aragonum, Venice, Bibl. Marciana, cod Lat. VIII, 72 (3273). Listed but not discussed by King, Margaret L., Venetian Ideology and the Reconstruction of Knowledge (unpublished Ph.D. diss., Stanford University, 1972), p. 642 Google Scholar. Ficino, Marsilio, De vita coelitus comparanda, in Opera omnia (anastatic reprint of Basel, 1572 edition, Turin, 1983), I, 530-72Google Scholar. A fundamental work on humanism and astrology is Soldati, Benedetto, La poesia astrologica nel Quattrocento (Florence, 1906)Google Scholar. More recent interpretations of Pontano's astrology in relation to his humanistic thought, each with differing emphases than mine and both very illuminating, are: Toffanin, Giuseppe, Giovanni Pontano: fra L'uomo e la natura (Bologna, 1938)Google Scholar; Tateo, Francesco, Astrologia e moralità in Giovanni Pontano (Bari, 1960)Google Scholar.

4 Salutati's critique of astrology is in his De fato, fortuna et casu, Lib. III, De fortuna, cap. I, “Et primo qualiter capiunt earn astrologi et ipsorum vanitas quanta sit,” Florence, Bibl. Laur., cod. Strozzi 174, fols. 314-384; cod. Conv. Soppr. 452, fols. 46r-55r. Giovanni Pico della Mirandola, Disputationes adversus astrologiam divinatricem, ed. Garin, Eugenio, Opere di G. Pico della Mirandola, vols. II and III (Florence, 1946, 1952)Google Scholar. Ficino also wrote but did not publish a Disputatio contra iudicium astrologorum, constructed partly from sections of his Theologia platonica and other writings and partly from newly written sections. Published in Kristeller, P. O., Supplementum Ficinianum, II (Florence, 1037). pp. 11–76 Google Scholar. Cf. Yates, Frances, Giordano Bruno and the Hermetic Tradition (Chicago, 1964), chaps. 1-5Google Scholar; Walker, D. P., Spiritual and Demonic Magic from Ficino to Campanella (London, 1958), chaps. 1-3Google Scholar; Garin, Eugenio, Lo zodiaco della vita (Rome and Bari, 1976)Google Scholar; Garin, Astrology in the Renaissance, The Zodiac of Life, trans, by C. Jackson and J. Allen, revised by C. Robertson (London, 1983), but note Michael J. B. Allen's critical review of this translation in Renaissance Quarterly, 36 (1983), 577-80.

5 See the careful short profile by Liliana Monti Sabia in Poeti latini del Quattrocento, eds. Francesco Arnaldi, Lucia Gualdo Rosa and Liliana Monti Sabia (Milan and Naples, 1964), pp. 307-14.

6 I have used the first edition, published at Naples, 1512, by Sigismund Mayr. For the datings see Nichilo, Mauro de, I poemi astrologici di Giovanni Pontano (Bari, 1975), pp. 18—22 Google Scholar, revising Soldati, Lapoesia astrologica, p. 238.

7 See Pontano, Giovanni, I dialoghi, ed. Carmelo Previtera (Florence, 1943), pp. 241-84Google Scholar.

8 In Ioannis Ioviani Pontani carmina, ed. Benedetto Soldati, (Florence, 1902), II, 227-31.

9 Soldati, Lapoesia astrologica, pp. 249-52.

10 De reb. coel., Lib. II, sig. D7V.

11 De reb. coel., Lib. I, sig. D6. Urania in Soldati, ed., Carmina, I, 3-177.

12 For the differences in the history of astronomy and astrology between the Ptolemaic and the Aristotelian approaches, see Duhem, Pierre, To Save the Phenomena: An Essay on the Idea of Physical Theory from Plato to Galileo, trans. E. Doland and C. Maschler (Chicago, 1969)CrossRefGoogle Scholar.

13 De reb. coel., Lib. I, sig. A2: “hac in parte uti liceat, quantum mares inter est ac foeminas in ipso hominum genere, quos natura ipsa sexu quoque suo discreverit… . Rursus eos ita simul in generatione ad procreandum conciliat, ut ex illorum conciliatione et copula generatio passim substituatur. Qua in conciliatione et coitu mas co apparet agnosciturque praestantior auctoritatisque magis perspectae, quod ei ut moventi ratio inest et cum ratione simul forma. Secus autem usuvenit in foemina, cui materie unius indita est tantum suppeditatio. Siquidem motus ipsius principium, omnisque auctoritas penes marem existit, cui ut auctori (quod dictum est) ratio inest ac forma, cuius ipse moveatur gratia.“ Cf. Aristotle De gen. animal., I, 2(761a);I, 21, 1-20 (729b).

14 De reb. coel., Lib. I, sig. A2r-v: “Quod igitur inest artifici in effigiandis statuis, in consuendis vestibus, in generanda prole maribus, an non inerit et coelo, a quo (ut certum est) generationis rerum ducantur primordia? Siquidem coclum per se ipsum movetur, coeteraque movet omnia. Inde nanque dcfluit sempitcrna ilia quidem agendi ac procreandi facultas; inde calor ipse animalibus insitus ac seminibus, a quo rerum foecunditas et ea quam prolificationem appellare placet proveniunt; inde suscitatio spirituum omnisque animalis commotionis existit causa atque origo.”

15 De reb. coel., Lib. I, sig. A2v: “Sic sol ipse quidam quasi fomes ac fons est caloris, ut vitae quidem ipsi et auctor et constitutor.“

16 De reb. coel., Lib. I, sigs. A2v-3: “Ut mihi quidem iure maximo dixisse videar, si dixero terram hanc aquis obsitam mundi totius uterum esse, in quam veluti in mulieris uterum excrementa generationi accommodata conveniant… .”

17 Urania, I, 1063 (Soldati, Carmina, I, 33); De mundi creatione, III-12 (Soldati, Carolina, II, 231).

18 De reb. coel., Lib. IX, sig. P5:”… quam ingressa ratio animam ipsam sic nobilitat ut hominem tandem dei ipsius opificium sint qui dicere ausi et olim fuerint, et nunc qui Christiani sumus, hoc ipsum ita vere factum esse pertendamus.“

19 De reb. coel., Lib. XII, sig. V6, e.g. and in Aegidius, see below pp. 464ff.

20 De reb. coel., Lib. IV, sig. G6v: ”… ut Sol, id est calor ab eo defluens sit quoddam quasi sensuum animae mentisque concitabulum etiam ad cogitandum atque ad contemplandum. Siquidem titillationes illae sensuum ac spirituum a calore proficiscuntur omnes, eaeque animae subserviunt, viamque illi aperiunt ad ea quae intellectus propria esse dicuntur, unde non immerito a Cicerone animi ipsi satellites vocantur.”

21 De reb. coel., Lib. IV, sig. G7r-v: “Ac mihi quidem videri illud idem in generatione solet quod in bene constituta re publica, ut magistratus unus temperatorque rei totius quaedem partim agat ipse per se, partim faciunda innuat aliisque peragenda permittat, quaedam et gerat ipse et aliorum simul in gerenda re utatur opera; alia vero nunc decernat ab his aut illis administranda, nunc imperet quibus sit obtemperandum, ac nunc praescribat, nunc geri ex officio cuiusque rem atque ex usu annuat; ipse tandem unus ille ac solus sit ad quern omnia referantur et cuius nutu administrentur cuncta… . Cumque idem ipse sit fons caloris, ac de calore ingenium foveatur, iure etiam intelligendi vis, quaeque intelligentia a priscis dicta est, animique ipsius bona Solis potestati beneficioque ascribenda sunt… .”

22 De reb. coel., Lib. III, sig. F6I-V: “Atqui sponte sua moventur quadrupedando testudines, rependo serpentes, natando ac lubricando pisces, aves volitando, pedes alternatim protendendo homines, quadrupedatim pecudes, atque ubi progressae sunt suopte arbitrio regrediuntur ac pedem sistunt.… cur non naturali insitoque sibi motu stellae quae ex hoc dictae sunt errantes, et procedant et retrocedant et stationes faciant nulla a Sole vi illata? nullis externis viribus illas cogentibus?“

23 De reb. coel., Lib. I, sig. C2: “Haec igitur partium aequidistantia eademque ab aequinoctialibus punctis turn remotio turn propinquitas e quibus ascensionum ac descensionum similitudo manat convenientiam inter se quandam atque consensum et familiarem (ut ita dixerim) affectionem ingenerat atque (ut Graeci dicunt) Sympathian. Quod in vita quoque civili contingit… . “

24 De reb. coel, Lib. III, sig. F7: “Quemadmodum in horologiis astrologicisque machinulis ac tabellis usuvenit ut divina haec potius quam humana sint inventa iudicanda. Verum ut existimemus Stellas ipsas impositas circulis ac tanquam curriculis quibusdam suis vehi, omnino est absurdissimum… . Non cernuntur autem quoniam re ipsa nulli sunt, sed cogitatione tantum concipiuntur docendi atque comprehendendi gratia.“

25 De reb. coel., Lib. VIII, sig. P7: “Si vocis humanae, de qua oratio nostra prodit, varietatem considerabimus, quantaque hominis cuiusque in vocali sono differentia insit, cum per vocem non minus quam per faciem alium ab alio internoscamus, mirari profecto desinemus, tantam etiam humorum misturis atque ex eo humanis moribus affectionibusque diversitatem inesse, quae si moribus ipsis inest, ut etiam humoribus insit, necesse est.“

26 De reb. coel., Lib. II, sigs. D6V - 7: “Quin etiam (quod Poetae faciunt, ut hominibus nomina affixerint pro illorum virtutibus ac vitiis) signa ipsa et Stellas etiam singulas diversis sed suis tamen nominibus vocavere, atque illis maxime nominibus quae quandam per similitudinem aut animalium aut rerum, signorum ipsorum proprietates indicarent, effectiones quandam per imaginem referrent, et constituendis hominum corporibus, et animorum applicationibus indicandis. Qua potissimum ratione et via duodecim signorum zodiaci orbis coeterorumque quae coelo reliquo distributa feruntur a primis illis observatoribus suo tempore progressimque notata sunt nomina, ac cum ipsis illis nominibus etiam significationes, potestates ac decreta.“

27 De reb. coel., Lib. VI, sigs. M3V - 4: “Tanta itaque ac tarn diversa ingeniorum varietas minime a parentibus ortum habet, Quotus enim in tanta multitudine et civium copia invenitur filius qui paternum parte ab omni ingenium referat ac mores? Quin in finitus pene filiorum potius est numerus qui diversas artis, diversa studia, diversa etiam a paternis instituta consectentur, cum saepenumero tota illis (ut dici solet) fronte sint adversi; quae res exemplorum locupletione minime indiget.” And for Pontano himself: “Nos qui haec scribimus nulla a praeceptore aut ad carmen componendum, aut ad philosophiam ediscendam, aut ad coeli significationes intelligendas instituti sumus. Sola enim natura insitaque animi vis ac veterum scriptorum lectio assidua ad haec ipsa nos traxit, quorum et pater avuusque ignorantissimi fuere, et mater satis habuit lanificio ac telae intenta esse. Ad coelum igitur stellasque, quando ab illis quidem manant, iure haec videntur referenda” (Lib. II, sig. E2V).

28 De reb. coel., Lib. I, sig. C2r-v: “Quod in vita quoque civili contingit, ut annorum aequalitas aetatisque ac morum similitudo benevolentiam et coniunctionem pariat; pueri enim ob aetatem pueris, senes senibus, continentes continentibus conveniunt. Quod si a natura inest hominibus, an non coeli ipsius partibus inerit? a quibus profecto efficitur, ut illis hi, his illi, aliis alii turn magis, turn minus natura ab ipsa concilientur. Singulis enim hominibus naturalis quaedam affectio atque propensio, et (ut hodie dicunt) inclinatio insita est. Quam ob rem in pronuntiandis sententiis atque apotelesmatibus oportet Mathematicum partes has considerare, et quid ex ipso partium consensu atque aequipollentia fieri possit, inspicere.

29 De reb. coel., Lib. VI, sig. M5: “Vides igitur quid mistura faciat, quid felix infelixve stellarum collocatio ac positura? ut ab ilia de qua diximus beneficientia animique magnitudine fiat permutatio ad venenorum ministeria mortesque pretiosas. Haec autem ipsa varietas tarn diversa morum ingeniorumque (ut coeli res ad hominum artificia quaestusque transferamus) maxime apparet in pictura, et ea quae suo nomine tinctura dicitur, siquidem ex colorum ipsorum permixtione nunc pluscula, nunc minuscula, nunc pusilla, nunc mediocri infinita pene colorum diversitas oritur, quod in pannis turn e lana, turn e serico, atque in tabulis pictis vulgo cum summa etiam admiratione cognoscitur. Cum tamen colores ipsi qui simplices dicuntur, nequaquam multi sint, quin potius pauci admodum, et quinque (ut sic loquamur) digitis comprehensi. Itaque ab ipsa commistione, proque commistionis temperatura cuncta haec profiscuntur, quod mathematici est non secus ac medici, omni arte diligentiaque perspicere. Cum etiam (ne ab ipsa pictura discedamus) in maximis quoque pictoribus videamus alios excellere in efflgiandis senum simulacris, alios in adolescentum, hos in variandis pratis ac silvis, illos in aviculis aut feris animalibus exprimendis. Quod in Poetis etiam usuvenit, ut quos natura ipsa forte extulit Heroo in carmine, deprimat in lambico, quos in Elegiaco, eosdem Heroicis in numeris sordescere omnino faciat. Atque haec quidem neutique parentum seminio, cum maiores ipsorum neque pictores fuerint, neque poetae, sed coelo ipsi stellisque tribuenda sunt, earumque fermentationi ac misturis.“

30 De reb. coel, Lib. IX, sigs. P5v - 6, cit. P6: “Atque ut e dictionum structuris suam in seriem redactarum, auditorum comparatur impulsio ad hilaritatem, tristitiam, severitatem, levitatem, risum, iocum, lacrimas, laetitiam, vindictam, clementiam atque ad affectiones alias, sic ex stellarum ac signorum misturis, irradiationibus item configurationibusque diversis varie differenterque effigiantur hominum corpora proveniuntque ingenia tarn diversa pro ea varietate, quam corpora ipsa referunt.“

31 De reb, coel., Lib. XIII, sig. XI: “Tertiam voco vim illam scilicet, quae post rerum simul ipsarum conflationem enascitur, quae neque prius omnino inerat in materia… . Ex hoc itaque usu rerum tam diverso ac multipiici et earum inter se commistione tam varia vita ipsa nostra hominumque societas constat… . “

32 De reb. coel., Lib. XIII, sig. XIv : “Quod si in iis quae coeli et stellarum sunt, rerum nostrarum exemplis uti eaque componere cum inferioribus his licuerit, hoc maxime modo hacque etiam via coelestium se se configurationum commistiones habent et ad informandum et ad decernendum.”

33 Pontano, G. G., De sermone libri sex, ed. S. Lupi and A. Riscato (Lugano, 1954), I, i, p. 3 Google Scholar: “Ut autem ratio ipsa dux est ac magistra ad actiones quasque dirigendas, sic oratio illorum ministra est omnium quae mente concepta ratiocinandoque agitata depromuntur in medium, cum sociabiles, ut dictum est, nati simus sitque vivendum in multitudine; quae quo maior est ac frequentior, eo in ilia huberior est copia eorum omnium quibus vita indigeat, quando nascentibus hominibus inopia data est comes; qua e re vita ipsa longe aptior redditur atque habilior turn ad assequendas virtutes turn ad felicitatem comparandam.” Pontano considers the rhetoric of these social virtues and vices throughout the four books of De sermone. For a discussion of some of them, see my “Themes for a Renaissance Anthropology”, The Scope of Renaissance Humanism, pp. 365-68. Pontano's treatises on social virtues have b'een edited by Francesco Tateo: Giovanni Pontano, i trattati delle virtù sociali (Rome, 1965) and Ioannis loviani Pontani De magnanimitate (Florence, 1969). See also Tateo's Umanesimo etico di Giovanni Pontano (Lecce, 1972). More ample discussion of Pontano's rhetorical culture must be reserved for another occasion.

34 De reb. coel., Lib. II, sig. D7: “An non idem quoque ab hominibus ipsis servatum est imponendis notis, appellandisque suo nomine rebus singulis? quibus hominum coetus uteretur, ac sine quibus constare humana societas nulla ratione posset… . ut laudi quoque dandum sit astrologiae inventoribus, si hoc idem servarunt, dum occultissimas signorum ac stellarum significationes vocibus insignivere perquam accommodatis… . “ And slightly earlier on D7: “Quibus quidem nominum inditionibus, decretorum ac potestatum notis ornamenti plurimum attulere Poetae…“

35 In his few pages on Pontano, Duhem, pp. S4-56 and 80, stresses “the numerically exact determination of the celestial movements” (p. 56) as Pontano's view of the true goal of astronomy. My own reading suggests that this is hardly true at all. Thorndike, Lynn, A History of Magic and Experimental Science, IV (New York, 1934), 405 Google Scholar, 407, and 540 gives three very incidental references and does not discuss this work.

36 De reb. coel., Lib. II, sig. D7v: “Cum autem mens ipsa plurimum nitatur similibus, atque illis maxime quae aut sunt aut certe videntur eadem, ipsaeque similitudines non qualitatum modo sint, verum etiam motuum ac temporum, his tanquam mediis quibusdam usa, similitudines eas simul comparat, quarum e comparatione ubi omni e parte una convenerint, enascitur comprobatio atque consensio ilia, quae mirificam in se vim habet ed ad coniiciendum et ad decernendum. Mens igitur comprobationem hanc similitudinumque inter se consensionem secuta, ea repraesentat animo per quae viam illi monstrat, et tanquam iter insternit nunc ad ea quae rationis ipsius sunt, nunc ad ilia quae coniecturae, quae si non omnino certa ac necessaria sunt, plerumque tamen evenire, atque ita sese habere sunt solita. Omnis igitur rerum coeli, stellarumque cognitio partim ratione constat, partim coniectura: ratione quidem constat ea quae Astronomia dicitur, siquidem cognitionem ac certitudinem secum habet motuum, temporum, numerorum. Illa vero quae vocata est Astrologia parte e quadam rationalis est, quoniam a natura rebusque naturalibus minime recedit. Cum enim a Mathcmatico pronuntiatur Saturnum aut Martem pestilentiam inducturum, an aliud pronuntiatur quam motu suo humores corporum, continentemque aera corrupturum; indeque infecturum sanguinem, universamque concretionem, qua ex infectione necessitate quadam naturae pestis sit oboritura. Parte etiam e quadam coniecturalis, ut cum a Mathematico praedicitur bellum a Marte portendi. Nam sec semper inferiores hae, hoc est humanae causae coelestibus cum causis usque consentiunt, quippe cum potentiores non nunquam hae quam illae sint, hominumque quorum in manu est bellum movere voluntates ac consilia hinc atque illinc varient.” On probabilistic argument see Aristotle, Rhetorica ad Alexandrum, 7; Cicero, De inventione, I, xxix, 44-I, xxx, 50.

37 De reb. coel., Lib. XII, sig. V5: “Quo fiet ut relicta penitus investigandi opera et cura, neglectaque animae intelligentia, quae divina in nobis pars est, ad ferarum nos vitam moresque transferamus, curandis solum corporibus dediti, quae vel pessime quidem curabuntur, vel curari nullo modo recte poterunt, ubi rationalis ilia divinaque pars animae neglecta deseretur iacebitque inculta.“

38 De reb. coel., Lib. XII, sig. V6r-v: “Nee coelum profecto, nee stellae naves aedificant, quibus merces transportentur, nee secures quibus facinorosi percutiantur cives, nee lanam omnino curant nee linum e quibus panni textantur, nee item poenas statuunt aut supplicia, quibus puniantur sontes ac malefici homines nee regna constituunt aut praefecturas, quae quidem cuncta homines ipsi ob vitae maiorem usum ac commodita tem publice ac privatim initio sibi constituere et pro tempore etiam constituunt. Et quanquam multa saepe mutantur, eundem tamen nunc sequuntur tenorem vivendi et securius et abundantius. Quin etiam domos quoque aedificavere et oppida, ad haec et decreta et leges et cerimonias et magistratus statuere, quo aequabilius viverent minusque obnoxii casibus ac necessitatibus.“

39 De reb. coel., Lib. XII, sig. V8r-v: “Scias igitur et a motu stellarum et coeli excitari elementa, ab dementis vero turn vegetantem turn etiam sentientem vim foveri, agi, diversis modis affici, etiam mutari, verti, ratione autem in iis versari quae subiecta partim nobis ipsis sunt, partim nos illis. In iisque quae subiecta quidem sunt nobis, posse nos illis adhibita ratione aut ubique praescribere, aut plerunque; at quibus ipsi subiicimur, partim adversum ire nullo modo nos posse, ut senectuti, ne suo adveniat tempore, nisi forte inferre nobis manum voluerimus, natura invita, partim eorum moderari impetum atque ex parte minuere, aut si non penitus avertere, lenire saltern furorem, ut in fame, in tempestatibus, in adversis casibus, in corporis denique perniciosis affectibus.“

40 Aegidius (ed. cit.), pp. 256-57: ”… cum rerum naturae ordo mirificus sit magisque mirari ilium possimus quam ingenio omnino assequi, arbitratus sum semper ac pro comperto duxi divinam illam cumulatissimamque bonitatem, quae in Christo sese paterna cum caritate ostendit hominum generi, multis quidem ac diversis modis sese aperire mortalibus; quodque res hae inferiores quaeque naturales dicuntur a physicis aethereis ab illis commotionibus temperentur, non exiguam quidem homini cum illis esse cognationem; quam per ipsam fabricator ille omnium moderatorque ac rector Deus multa, bonis praesertim viris nee raro etiam perversis, emendandorum ipsorum gratia et significet et portendat… .“

41 Aegidius, p. 257: (passage in n. 40 continues) “praecipue autem humanis quiescentibus curis atque inter dormiendum; ut aliquando dii ipsi nobiscum perinde ac humano assumpto ore loqui videantur unde oracula sunt a prudentibus quibusdam dicta. Neve autem in enumeratione oraculorum ipsorum antiquitatisque testimoniis vos occupem referendis, de me ut loquar, ego ipse ita saepe dormiens commonefactus sum, ut quae pericula nee ante timuissem neque prius agitassem animo, vigilans postea, tutus liberque commonefactione ex ea facile praeterierim.“

42 Aegidius, p. 258: “Obsecro vos, viri optimi, mane oriente sole nonne statim lux ipsa puncto temporis dispersa coelum hoc universum irradiatione sua illuminat? Atqui lux a sole existit, sol vero ipse corporeus est, quod oculi ipsi sentiunt; potest igitur a sole profluens lux tenuitate sua incomprehensibilique ilia celeritate eodem simul puncto tantam aeris, maris, terrae vastitatem illustrare, nee tamen poterunt eodem ipso momento ministri illi maiestatis vel supremo ex aethere ad nos evolare, incorporei ipsi neque ut Solaris lux e corpore iaculati?”

43 Aegidius, p. 275: “Veniamus nunc ad hominum voluntates, quibus, si sese ipsae sensibus dominandas permiserint, nihil est fluxius, imbellius, addam etiam infractius, domabiliusque, contra nihil quod sit illis generosius, robustius imperiosiusque, ubi sensus ipsos eorumque illectamenta nihili fecerimus miserimusque sub iugum.“

44 Aegidius, pp. 277-78: “Principio laus omnis vituperatioque voluntariis versatur in actionibus existitque ab illis. Cum enim natura duce moveamur ad ea cupienda quae boni alicuius speciem prae se ferant eaque sensibus repraesententur, de quorum titillatione animus sese excitat, non prius tamen ad ea peragenda, quibus assecuturum sese ilia confidat, animus ipse expergiscitur quam voluntas quoque suscitetur; quae initio quidem ut libera ac sui iuris latius evagatur, post vero, adhibita secum in consilio ratione ac frenum sibi ipsa imponens, eo accepto, sese ipsam moderatur redigitque intra praescriptum; mox deliberando eligit quae pro facultate ac viribus suis eligenda videantur… . An non tibi voluntas ipsa videatur libera, quae cum sensibus in certamen descendat quaeque victrix omnino evasura sit, praeterquam si illorum insidiosis blanditiis capi se patiatur?”

45 Aegidius, p. 278: ”… si cum ratione progredietur, nimirum ipsae laudabuntur; contra vituperabuntur ubi et in eligendo et in progrediendo de rationis dcerrans via sensusque deliciis emollita cupiditatem sequetur ducem illiusque inhaerebit vestigiis parueritque imperio. Non solum autem res ipsae actionesque voluntatem liberam esse testantur, verum etiam nomen ipsum deliberandi, quod videlicet liberum eius sit in decernendo iudicium, velitne suscipere et prosequi, an contra desistere ac sensuum ipsorum monita labi sinere.”

46 Aegidius, pp. 278-79: “Postremo autem considerandum videtur, cum sensus corporei ipsi sint singulique corporeis utantur instruments, ut auribus ad audiendum, ut oculis ad videndum, naribus item ad inodorandum, palato linguaque ad degustandum, ac sive manibus sive alia parte corporis ad tangendum, voluntatem tamen ipsam nulla parte corporis uti nullaque re corporea cum aut deliberat aut eligit decernitque; quippe cum vis ea potestasque tantum sit animi atque ex omnibus animalibus hominis unius. Quo fit ut coeterorum quidem sit sive impetus sive instinctus tantummodo, hominis vero voluntas propria ac peculiaris. Igitur si stellarum effectiones versantur inferioribus in corporibus rebusque illis tantum quae ex dementis constant, ipsaque elementa campus quasi quidam sit in quo stellae vires exerceant suas, quanam via voluntates hominum subiectae illarum sint agitationibus, quarum iurisditio tantum sit in dementis rebusque elementaribus? Animus vero et incorporeus ipse sit et ab omni prorsus elementari qualitate ac conditione vacuus, cuius voluntas ipsa vis potissima quidem sit quae actiones ad quas homo natus est vel commendatione honestet vel opprobrio damnet ac contemptu… . [Correcting editor's punctuation.] Possunt coelestes tamen configurationes impedimento illis tunc esse ac sese animo ipsi opponere cum corporeis atque externis indigeat auxiliis ac favoribus. Ubi vero actiones solius tantum fuerint animi, frustra tunc de stellarum actionibus disputatur ac viribus, cum, ut dixi, animus ipse liber sit ac suopte arbitratu eligat decernatque.”

47 See Toffanin, Fra l'uomo e la natura, pp. 102-05.

48 Aegidius, pp. 249-52.

49 See Tateo, Astrologia e moralità, pp. 121-67.